Dit blijkt uit een nieuwe studie van het RIVM over het aandeel van gedrag, persoonsgebonden factoren, arbeid en milieu aan ziekte en sterfte in Nederland. Dit aandeel ligt tussen de 4% (milieu) en 19% (gedrag). Zorgkosten kunnen - in theorie - enkele miljarden omlaag door hierop in te zetten.

Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV)

Deze cijfers komen uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Er zijn zowel gunstige als ongunstige ontwikkelingen. Minder mensen roken, maar toch is roken nog steeds de belangrijkste oorzaak van ziekte en sterfte. Daarna volgt de consumptie van ongezonde voeding. Van de milieufactoren verklaart luchtverontreiniging verreweg het grootste deel van ziekte en sterfte. Daarna volgen blootstelling aan UV-straling en meeroken. Klik op de infographic om deze te vergroten.

Niet alle (gezondheidseffecten van) milieufactoren tellen mee in de berekening. Zo zijn IQ-verlies door lood en slaapverstoring door geluid niet meegenomen. Deze zijn namelijk niet rechtstreeks door te rekenen naar zorgkosten. Als ze wel waren meegenomen, dan zou de milieu-gerelateerde ziektelast zo'n 5% in plaats van 4% zijn geweest. De ziektelast zou nog hoger zijn geweest als bijvoorbeeld geluidhinder en bezorgdheid meetelden.

Kansen

De leefomgeving brengt niet alleen risico's met zich mee maar ook kansen. Denk aan maatregelen die ingrijpen op het bevorderen van beweging, zoals fietsen, lopen en buiten spelen. Groen (parken, bossen) en blauw (water) in de omgeving dragen daaraan bij en stimuleren ook ontspanning en sociale contacten. Meer groen en blauw is ook belangrijk om hittestress door klimaatverandering tegen te gaan. Neem voor meer informatie over de gezonde leefomgeving en de inrichting daarvan een kijkje op Gids Gezonde Leefomgeving.

Vragen en antwoorden

Een aantal relevante vragen en anwoorden:

De milieu-gerelateerde ziektelast is lager dan in 2014 (van 5.7% naar 4%). Hoe kan dat?
Ten eerste is voor elke factor (van gedrag tot arbeid) het aandeel aan de totale ziektelast gedaald door een verandering in de methodiek. De cijfers van 2014 zijn daarom niet te vergelijken met die van 2018. Verder zit de daling vooral in de selectie van milieufactoren en bijbehorende gezondheidseffecten. Als bijvoorbeeld lood en slaapverstoring door geluid wel waren meegenomen, dan zou de milieu-gerelateerde ziektelast zo'n 5% in plaats van 4% zijn geweest (zie berekeningen in het achtergrondrapport).

Er zijn bijna 11.000 sterfgevallen toe te schrijven aan luchtverontreiniging, maar slechts zo'n 7.500 daarvan zijn toe te schrijven aan longkanker, hart- en vaatziekten en luchtweg aandoeningen. Hoe kan dat?
De resultaten zijn gebaseerd op Nederlands onderzoek (DUELS), waarin naast het effect op het totaal aantal sterftegevallen (11.000), ook sterfte aan bovengenoemde drie (clusters van) aandoeningen zijn beschreven (7.500). Er zit hier nog een groot verschil in dat niet kan worden toegeschreven aan longkanker, hart- en vaatziekten en luchtwegaandoeningen. Het is dus nog onbekend aan wat voor aandoeningen deze 3.500 mensen overlijden.

Hoe zit het met hinder door geluid, effecten van hormoonverstorende stoffen, elektromagnetische velden (EMV) en bezorgdheid om milieufactoren?
Deze effecten zijn niet meegenomen doordat ze buiten het kader van de VTV vallen. Zowel in de vorige als de huidige VTV ligt de focus op officiële ziektes en aandoeningen. Andere effecten, zoals slaapverstoring (door geluid), IQ verlies (lood) of hinder (geluid, geur), zijn dus niet meegenomen in de berekeningen. Mensen kunnen hier echter wel last van hebben en deze effecten kunnen uiteindelijk tot ziektes leiden. Anderen hanteren mede daarom alternatieve methodieken om tot ziektelast-schattingen te komen (bijvoorbeeld Grandjean and Bellanger 2017 en WHO 2016). Zie voor meer informatie over deze factoren de themapagina over geluid en het RIVM dossier over straling en hormoonverstorende stoffen.

Luchtvervuiling is een onzichtbaar probleem. De vervuilende stoffen zijn zo klein dat je ze niet ziet. Gelukkig biedt de Atlas Leefomgeving uitkomst. De Atlas is aangevuld met vier kaarten die de jaargemiddelde concentratie van fijnstof, roet en stikstof voor het jaar 2016 weergeven.

Hot topic

Vorige week bepaalde het Hof Den Haag dat de Nederlandse Staat geen extra maatregelen hoeft te nemen om aan de Europese normen voor fijnstof te voldoen. Terecht of niet, luchtkwaliteit en de invloed op de gezondheid op mensen is een hot topic. Want in de lucht aanwezige stoffen als roet, fijnstof en stikstofdioxide beïnvloeden de gezondheid van mensen. Zo kan langdurige blootstelling aan roet, fijnstof en stikstofdioxide leiden tot gezondheidseffecten zoals een verminderde longfunctie en verergering van luchtwegklachten.

Een hoop rekenwerk

In de Atlas Leefomgeving is een reeks kaarten opgenomen die de jaarlijks gemiddelde luchtkwaliteit over de afgelopen vier jaar weergeeft. Deze kaarten maken de luchtkwaliteit zichtbaar. Onlangs is de Atlas geactualiseerd met vier kaarten die de jaargemiddelde concentratie van fijnstof (PM2,5 en PM10), stikstofdioxide (NO₂) en roet (EC) over 2016 weergeven. Het duurt soms wel een jaar voordat de nieuwste kaarten beschikbaar zijn. Achter de totstandkoming van zo'n kaart gaat namelijk nogal wat reken- en valideerwerk schuil. Allereerst moet er een rekenmodel komen met allerlei verkeersgegevens en kenmerken van straten. Daarnaast is er een reeks meetlocaties nodig waar de concentraties van de verschillende stoffen actueel worden gemeten. De uitkomsten van het rekenmodel worden vervolgens gecontroleerd met de resultaten op de meetlocaties (validatie). Zo ontstaat een landsdekkende kaart. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) maakt de kaarten in het kader van de Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Het NSL moet rapporteren aan de EU-luchtkwaliteitsrichtlijn.

2016 versus 2015

De nieuwe kaarten bieden een mooie kans om de jaargemiddelden van fijnstof, roet en stikstofdioxide uit 2016 met die uit 2015 te vergelijken. Voor de gemiddelde fijnstofdioxide betekent dit goed nieuws. Fijnstof heeft als voornaamste bron wegverkeer en landbouw, maar ook zout afkomstig van de zee heeft een groot aandeel in de fijnstofconcentratie. De gemiddelde fijnstofconcentratie in 2016 in Nederland is voor zowel de kleinste deeltjes (2,5 micrometer) als de iets grotere deeltjes (10 micrometer) in 2016 iets afgenomen ten opzichte van gemiddelde fijnstofconcentratie in 2015. Voor PM10 is de concentratie gemiddeld 0,9 microgram per kubieke meter lager en voor PM2,5 gemiddeld 0,5 microgram per kubieke meter. De concentraties PM2,5 zijn rondom Den Bosch en Eindhoven vooral gedaald. Ook voor PM10 zijn de concentraties met name in het Zuidoosten van Nederland gedaald. Rondom de havens van IJmuiden en op de Maasvlakte is een kleine toename te zien in fijnstofconcentratie.

Hoe zit het met roet- en stikstofdioxide?

Voor roet en stikstofdioxide is de gemiddelde concentratie iets hoger geworden ten opzichte van 2015. Voor roet (EC) zijn (weg)verkeer en bronnen uit het buitenland de belangrijkste bron voor de gemiddelde concentraties in Nederland. Het rekenwerk voor roet ligt wat anders dan voor fijnstof en stikstofdioxide. Dit komt doordat er pas sinds 2015 over een groot gebied in Nederland actuele metingen worden gedaan. De waarden zijn dus vooralsnog als indicatie bedoeld. Als je de jaargemiddelde roetconcentratie uit 2016 vergelijkt met de jaargemiddelde roetconcentratie uit 2015, zie je dat de roetconcentratie hoger is geworden in de gehele Randstad, zowel in het buitengebied als in de steden. Opvallend is een grote toename in roetconcentraties op de Maasvlakte bij Rotterdam. Als oorzaak voor de toename worden meteorologische omstandigheden van 2016 genoemd. De toename bij de Maasvlakte hangt samen met de fijnstofcijfers.
  Berekende gemiddelde roetconcentratie 2015 (boven) versus 2016 (onder)

Wegverkeer is de belangrijkste bron van stikstofdioxide (NO₂)-uitstoot. In de omgeving van Rotterdam en Den Haag levert de internationale scheepvaart ook een grote bijdrage. De gemiddelde stikstofdioxideconcentraties voor 2016 zijn iets hoger dan voor 2015 (0,5 microgram per kubieke meter). Als oorzaak worden ook hier andere meteorologische omstandigheden gegeven. Vooral in Noord-Nederland is de toename te zien.

Hoe is de luchtkwaliteit in uw straat?

De luchtkwaliteit is van veel dingen afhankelijk. Zo kan het weer van invloed zijn, maar ook de verkeersdrukte en het soort auto's. De hierboven beschreven kaarten geven de gemiddelde concentraties van stikstofdioxide, fijnstof en roet aan voor een bepaald jaar. De Atlas Leefomgeving biedt ook een aantal actuele uurlijkse concentratiekaarten, waaronder de samengestelde kaart van de Luchtkwaliteitsindex (LKI), de Actuele fijnstof concentratie (pm10) en de Actuele stikstofconcentratie. Benieuwd naar de luchtkwaliteit in uw eigen buurt? Neem een kijkje op de Atlas Leefomgeving! En vergeet niet dat u ook mee kunt helpen om de luchtkwaliteit te verbeteren. Hoe? Heel simpel: kies schoon vervoer of pak vaker de fiets.    

Verder lezen?

Achtergrondinformatie kunt u lezen in het rapport Grootschalige concentratie- en depositiekaarten Nederland van G.J.M. Velders et al., Rapportage 2017, RIVM Rapport 2017-0117. Lees ook ons nieuwsbericht van vorig jaar over de opvallende verschillen in luchtkwaliteit tussen 2015 en 2014.