De bodem van Nederland beweegt. Dit komt door menselijke activiteiten, maar ook doordat Nederland in een delta ligt en van nature beweegt. Zo daalt de bodem in grote delen van Nederland geleidelijk door geologische processen, zoals de daling van het Noordzeebekken. Op andere plaatsen komt de bodem juist omhoog, zoals in Limburg. De scheidslijn tussen de dalende en stijgende gebieden ligt ruwweg langs de lijn Breda-Amersfoort-Emmen. In klei- en veengebieden spelen menselijke activiteiten, zoals ontwatering, grondwaterpeilverlagingen en delfstofwinning, een belangrijke rol bij de bodemdaling.

Bodemdaling is de afgelopen eeuwen versneld

Veenbodemdaling is een natuurlijk proces. Dit proces is in Nederland al sinds de negende eeuw aan de gang, sinds de start van het ontginnen van veengebieden. Om gebieden geschikt te maken voor landbouw werd het veen ontwaterd door vaarten en sloten te graven. De onttrekking van water zorgde ervoor dat de veengrond in contact kwam met lucht (zuurstof) en ging oxideren, waarbij de broeikasgassen CO₂ en lachgas (N₂O) vrijkwamen. Dit had tot gevolg dat het veen een deel van zijn volume verloor en de bodem inklonk. Het natuurlijke proces van bodemdaling is de afgelopen eeuwen versneld door verdere ontwatering voor agrarisch landgebruik en de bouw van (nieuwe) woningen. Om bodemdaling te beperken, proberen waterbeheerders de waterstand in veel veengebieden zo hoog mogelijk te houden. Hierdoor zijn de gebieden niet meer geschikt voor akkerbouw (te nat), maar alleen als weidegebied voor koeien. Vandaar de naam veenweidegebied.

Wonen op veen

In veengebieden waar woonwijken worden gebouwd, wordt de waterspiegel vaak verlaagd in verband met woningbouw. Hierdoor is sprake van (directe) inklinking van de bodem en van veenoxidatie. De bodem kan hierdoor in enkele decennia tot tientallen centimeters zakken. In oude(re) huizen met houten funderingen kunnen de houten palen door ontwatering boven water komen te liggen en gaan rotten. Met alle gevolgen van dien.

Gebieden waar eventueel problemen kunnen ontstaan met houten funderingspalen zijn op de kaart Indicatieve aandachtsgebieden funderingsproblematiek in de Atlas Leefomgeving te zien. Paarse gebieden hebben een bodem met minder draagkracht en zijn kwetsbaar (laagveen-, rivieren-, zeeklei- en getijdengebied). Bruine gebieden hebben een minder kwetsbare bodem. In steden (grijze gebieden) is deze indeling soms niet te maken door de ontstane bodemdiversiteit.

Miljarden aan kosten door bodemdaling

De studie Dalende bodems, stijgende kosten van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), medegefinancierd door STOWA, schetst een zorgelijk beeld van de maatschappelijke kosten en baten van veenbodemdaling. Onderzoekers berekenen in de studie dat de extra kosten van ‘slappebodemgemeenten' voor herstel van en onderhoud aan wegen, rioleringen, kabels en leidingen kunnen oplopen tot 5,2 miljard euro in 2050. Daarnaast is volgens het PBL ten minste 16 miljard euro nodig voor het herstellen van funderingsschade aan circa driehonderdduizend woningen in stedelijk gebied en nog eens een miljard voor het landelijk gebied. Gericht beleid nu kan oplopende kosten voor overheden en particulieren in de toekomst voorkomen, aldus de onderzoekers.

Nieuwe Actuele Bodemdalingskaart van Nederland

Het Nederlands Centrum voor Geodesie en Geo-Informatica (NCG) lanceerde onlangs samen met Deltares, TNO-GDN en Wageningen Environmental Research de eerste Actuele Bodemdalingskaart van Nederland: een vrij toegankelijke online dataset waarin voor het eerst ook de huidige daling van het veenweidegebied zichtbaar wordt. De bodem van Nederland zakt meer dan werd gedacht en dit is nu voor het eerst ook echt geodetisch gemeten. De kaarten zijn uitgebreider en gedetailleerder dan eerdere bodemdalingskaarten. Nieuwe satellietmetingen die dagelijks beschikbaar komen, houden de kaarten actueel. Hierdoor kan bijvoorbeeld worden bijgehouden of de bodemdaling afneemt bij verminderde gaswinning in Groningen. Ook in de veen- en kleigebieden in het westen van het land is de bodemdaling nu duidelijk meetbaar.

Bodemdalingskaarten in Atlas Leefomgeving

De bodemdalingskaart is opgenomen in de Atlas Leefomgeving als gecombineerde kaart van de diepe en ondiepe bodemdaling in Nederland: Bodemdaling in Nederland. De kaarten Bodemdaling in de ondiepe ondergrond en Bodemdaling in de diepe ondergrond zijn apart opgenomen. De groene kleur op de kaarten geeft aan dat de bodem niet beweegt. De rode kleur betekent dat de bodem er jaarlijks met vijf millimeter daalt. De blauwe kleur geeft aan dat de bodem met vijf millimeter per jaar omhoog komt.

Bodemdaling in de diepe ondergrond

Op de kaart Bodemdaling in de diepe ondergrond is het gebied rondom Groningen rood gekleurd. Dat is niet zo verwonderlijk, want in dit gebied wordt al jarenlang gas gewonnen uit de diepe ondergrond. En de winning van aardgas kan bodemdaling tot gevolg hebben. Aardgas zit namelijk in kleine holtes in poreuze gesteentelagen. Zodra het aardgas wordt weggepompt, zal de druk in de gesteentelaag dalen. Bovenliggende gesteentepakketten kunnen dan de poreuze gesteentelaag samendrukken. Hierdoor zakt de bodem.

De mijnstreek rondom Limburg licht blauw op. Hier stijgt de bodem juist. Dit komt doordat het water dat voor de mijnbouw werd weggepompt, weer terugkeert in de bodem.

Bodemdaling in de ondiepe ondergrond

Kaart Bodemdaling in ondiepe ondergrond (Bron: Atlas Leefomgeving)Op de kaart Bodemdaling in de ondiepe ondergrond kleuren het westen van Nederland en de Flevopolder rood. De rode kleur geeft aan dat de bodem met meer dan vijf millimeter per jaar zakt. Het westen van Nederland is voor een belangrijk deel laagveen. Dat de bodem zakt door ontginning, inklinking en inkrimping was al bekend. Maar de daling gaat hier harder dan verwacht door de klimaatverandering, waardoor de bodem uitdroogt. In de afgelopen zomer heeft dit al zichtbare schade opgeleverd in de vorm van tientallen huizen die scheuren en verzakkingen vertoonden door de droogte. Op de kleigronden in de Flevopolder komt de bodemdaling voornamelijk door menselijk handelen, zoals de inpoldering en het kunstmatig laag houden van het grondwaterniveau.

Kaartlagen combineren

De kaart kan gecombineerd worden met andere kaarten uit de Atlas Leefomgeving. Zoals bijvoorbeeld de Bodemopbouw kaart. Deze geeft informatie over de bodemfysische gelaagdheid tot circa 1,20 meter diepte en zegt iets over bodemgesteldheid en waterhuishouding in de Nederlandse bodem. Als je deze kaart combineert met de kaart Bodemdaling in Nederland zie je dat in de veengebieden (gebieden met paarse kleur) en de lemige gronden in de Flevopolder de bodemdaling erg groot is.

Wake-up call

Gericht beleid nu kan oplopende kosten voor overheden en particulieren in de toekomst voorkomen, concludeerde het PBL al. Wat er gebeurt als we niets ondernemen, toont de onderstaande kaart van Deltares met de verwachte bodemdaling tot 2050. De bodemkaarten kunnen richting geven voor waterbeleid en waterveiligheid, delfstoffenwinning en bouwwerkzaamheden. Omdat ze dagelijks worden bijgewerkt, kunnen ze ook een beeld geven hoe effectief bepaalde maatregelen zijn en kan iedereen op de voet volgen hoe hard klimaatverandering inwerkt op de bodem en in welke mate een vermindering van de aardgaswinning in Groningen gaat helpen. Want dit willen we toch niet echt laten gebeuren?

Op 27 september jl. vond de jaarlijks GGD-RIVM ontmoetingsdag plaats; een kennis- en netwerkdag op het terrein van de medische milieukunde. Dit jaar was citizen science -oftewel ‘burgerwetenschap'- het centrale thema. Projectleider Hester Volten gaf samen met een collega de eerste lezing. Zij verzorgden later op de dag ook een workshop. Hester houdt zich vanaf 2012 bezig met dit onderwerp en is daarmee één van de trendsetters binnen het RIVM. Inmiddels is de opmars niet meer te stuiten; veel mensen, en soms hele bewonersgroepen, meten bijvoorbeeld zelf de luchtkwaliteit en delen hun bevindingen. Hester vertelde hoe zij inspeelde op deze trend en hoe het haar manier van kijken veranderde. ‘Er ging er een wereld voor me open', aldus Hester, ‘er ontstond tweerichtingsverkeer tussen burgers en professionals'. Helaas geen burgers op deze ontmoetingsdag, maar ook de uitwisseling van ervaringen onderling was zinvol.

Zelf de luchtkwaliteit meten

De opmars van citizen science hangt samen met technologische ontwikkelingen. Meetapparaten (sensoren) worden steeds beter en minder duur. Hester liet één van de nieuwste deeltjestellers zien, de Nova Fitness SDS011 (bron foto: http://inovafitness.com), waarmee de hoeveelheid fijnstof in de lucht kan worden geschat. Deze past gemakkelijk in de hand – geen grote meetinstallaties dus.

Een paar jaar geleden konden dit soort sensoren alleen extreem hoge concentraties meten, zoals tijdens de jaarwisseling. Op dat moment zit er door vuurwerk veel fijnstof in de lucht. Met de nieuwere sensoren kun je ook op andere dagen best aardige metingen doen, aldus Hester. De sensoren zijn minder nauwkeurig dan de officiële luchtmetingen, maar je kunt er wel op veel meer plekken mee meten, legt ze uit. Een belangrijke motivatie om zelf te meten is vaak dat mensen willen weten welke bronnen in hun leefomgeving veel fijnstof veroorzaken en wat ze eraan kunnen doen. Die vraag is niet altijd even makkelijk te beantwoorden. Concentraties hangen namelijk niet alleen af van bijvoorbeeld verkeersdrukte, maar ook van zonlicht, de hoeveelheid vocht in de lucht en hoe hoog de sensor hangt.
 

Luchtkwaliteit op de kaart

Mensen kunnen met ‘Check je Plek' van de Atlas Leefomgeving snel gegevens vinden over de luchtkwaliteit bij hen in de buurt. Deze gegevens zijn gebaseerd op ‘officiële' metingen en berekeningen, waarbij precies is vastgelegd hoe dat moet worden gedaan.

Op onderstaande kaart kunt u zien waar de officiële ‘referentiemeetpunten' liggen (grijze punaises). Inmiddels worden vanuit het hele land ook meetresultaten van burgers aangeleverd (gekleurde punaises). Hester en collega's hebben ervoor gezorgd dat de resultaten gedeeld kunnen worden op een RIVM dataportaal. Als u op dat uitwisselingsplatform op een punaise klikt, ziet u gelijk de meetresultaten en hoe die zich verhouden tot officiële meetgegevens. Aanvullende informatie, over bijvoorbeeld de verschillende sensoren en hoe je het beste kunt meten, vindt u op de website ‘Samen meten aan luchtkwaliteit'.

Op bezoek in Grubbenvorst

Hester en haar collega's hebben contact gelegd met de mensen of bewonersgroepen achter de meetgegevens. Ze ging bijvoorbeeld langs bij Teus Hagen van de stichting 'Behoud de parel' in Grubbenhorst. In een video laat hij zien wat er allemaal komt kijken bij metingen; hij maakte zelf een sensorsysteem met behulp van Lego. Teus bleek daarnaast een internetexpert te zijn en vond het leuk om mee te denken bij de opzet van het uitwisselingsplatform . Teus, op zijn beurt, had ook wat aan de video; hij kon anderen daarmee beter uitleggen waar hij mee bezig is. Hester concludeert dan ook ‘Het nieuwe milieumonitoren doen we samen'. Lees meer over citizen science in het RIVM e-magazin. Onder andere onze Atlascollega Liesbet Dirven legt daarin hoe zij het een plek gaf in haar werk.