Luchtvervuiling is een onzichtbaar probleem. De vervuilende stoffen zijn zo klein dat je ze niet ziet. Gelukkig biedt de Atlas Leefomgeving uitkomst. De Atlas is aangevuld met vier kaarten die de jaargemiddelde concentratie van fijnstof, roet en stikstof voor het jaar 2016 weergeven.

Hot topic

Vorige week bepaalde het Hof Den Haag dat de Nederlandse Staat geen extra maatregelen hoeft te nemen om aan de Europese normen voor fijnstof te voldoen. Terecht of niet, luchtkwaliteit en de invloed op de gezondheid op mensen is een hot topic. Want in de lucht aanwezige stoffen als roet, fijnstof en stikstofdioxide beïnvloeden de gezondheid van mensen. Zo kan langdurige blootstelling aan roet, fijnstof en stikstofdioxide leiden tot gezondheidseffecten zoals een verminderde longfunctie en verergering van luchtwegklachten.

Een hoop rekenwerk

In de Atlas Leefomgeving is een reeks kaarten opgenomen die de jaarlijks gemiddelde luchtkwaliteit over de afgelopen vier jaar weergeeft. Deze kaarten maken de luchtkwaliteit zichtbaar. Onlangs is de Atlas geactualiseerd met vier kaarten die de jaargemiddelde concentratie van fijnstof (PM2,5 en PM10), stikstofdioxide (NO₂) en roet (EC) over 2016 weergeven. Het duurt soms wel een jaar voordat de nieuwste kaarten beschikbaar zijn. Achter de totstandkoming van zo'n kaart gaat namelijk nogal wat reken- en valideerwerk schuil. Allereerst moet er een rekenmodel komen met allerlei verkeersgegevens en kenmerken van straten. Daarnaast is er een reeks meetlocaties nodig waar de concentraties van de verschillende stoffen actueel worden gemeten. De uitkomsten van het rekenmodel worden vervolgens gecontroleerd met de resultaten op de meetlocaties (validatie). Zo ontstaat een landsdekkende kaart. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) maakt de kaarten in het kader van de Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Het NSL moet rapporteren aan de EU-luchtkwaliteitsrichtlijn.

2016 versus 2015

De nieuwe kaarten bieden een mooie kans om de jaargemiddelden van fijnstof, roet en stikstofdioxide uit 2016 met die uit 2015 te vergelijken. Voor de gemiddelde fijnstofdioxide betekent dit goed nieuws. Fijnstof heeft als voornaamste bron wegverkeer en landbouw, maar ook zout afkomstig van de zee heeft een groot aandeel in de fijnstofconcentratie. De gemiddelde fijnstofconcentratie in 2016 in Nederland is voor zowel de kleinste deeltjes (2,5 micrometer) als de iets grotere deeltjes (10 micrometer) in 2016 iets afgenomen ten opzichte van gemiddelde fijnstofconcentratie in 2015. Voor PM10 is de concentratie gemiddeld 0,9 microgram per kubieke meter lager en voor PM2,5 gemiddeld 0,5 microgram per kubieke meter. De concentraties PM2,5 zijn rondom Den Bosch en Eindhoven vooral gedaald. Ook voor PM10 zijn de concentraties met name in het Zuidoosten van Nederland gedaald. Rondom de havens van IJmuiden en op de Maasvlakte is een kleine toename te zien in fijnstofconcentratie.

Hoe zit het met roet- en stikstofdioxide?

Voor roet en stikstofdioxide is de gemiddelde concentratie iets hoger geworden ten opzichte van 2015. Voor roet (EC) zijn (weg)verkeer en bronnen uit het buitenland de belangrijkste bron voor de gemiddelde concentraties in Nederland. Het rekenwerk voor roet ligt wat anders dan voor fijnstof en stikstofdioxide. Dit komt doordat er pas sinds 2015 over een groot gebied in Nederland actuele metingen worden gedaan. De waarden zijn dus vooralsnog als indicatie bedoeld. Als je de jaargemiddelde roetconcentratie uit 2016 vergelijkt met de jaargemiddelde roetconcentratie uit 2015, zie je dat de roetconcentratie hoger is geworden in de gehele Randstad, zowel in het buitengebied als in de steden. Opvallend is een grote toename in roetconcentraties op de Maasvlakte bij Rotterdam. Als oorzaak voor de toename worden meteorologische omstandigheden van 2016 genoemd. De toename bij de Maasvlakte hangt samen met de fijnstofcijfers.
  Berekende gemiddelde roetconcentratie 2015 (boven) versus 2016 (onder)

Wegverkeer is de belangrijkste bron van stikstofdioxide (NO₂)-uitstoot. In de omgeving van Rotterdam en Den Haag levert de internationale scheepvaart ook een grote bijdrage. De gemiddelde stikstofdioxideconcentraties voor 2016 zijn iets hoger dan voor 2015 (0,5 microgram per kubieke meter). Als oorzaak worden ook hier andere meteorologische omstandigheden gegeven. Vooral in Noord-Nederland is de toename te zien.

Hoe is de luchtkwaliteit in uw straat?

De luchtkwaliteit is van veel dingen afhankelijk. Zo kan het weer van invloed zijn, maar ook de verkeersdrukte en het soort auto's. De hierboven beschreven kaarten geven de gemiddelde concentraties van stikstofdioxide, fijnstof en roet aan voor een bepaald jaar. De Atlas Leefomgeving biedt ook een aantal actuele uurlijkse concentratiekaarten, waaronder de samengestelde kaart van de Luchtkwaliteitsindex (LKI), de Actuele fijnstof concentratie (pm10) en de Actuele stikstofconcentratie. Benieuwd naar de luchtkwaliteit in uw eigen buurt? Neem een kijkje op de Atlas Leefomgeving! En vergeet niet dat u ook mee kunt helpen om de luchtkwaliteit te verbeteren. Hoe? Heel simpel: kies schoon vervoer of pak vaker de fiets.    

Verder lezen?

Achtergrondinformatie kunt u lezen in het rapport Grootschalige concentratie- en depositiekaarten Nederland van G.J.M. Velders et al., Rapportage 2017, RIVM Rapport 2017-0117. Lees ook ons nieuwsbericht van vorig jaar over de opvallende verschillen in luchtkwaliteit tussen 2015 en 2014.

Wat zegt de wetenschap over welke nieuwe ontwikkelingen er zijn, en wat nodig is om de gezondheidsrisico's van veehouderij te beperken?

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) voerde in 2016 en 2017 het grootschalige onderzoek Veehouderij en Gezondheid Omwonenden (VGO) uit. Hieruit blijkt dat rond pluimveehouderijen en geitenhouderijen iets vaker longontsteking voorkomt. Gemiddeld krijgen elk jaar 1650 op de 100.000 inwoners een longontsteking. Ruim 200 van deze longontstekingen worden veroorzaakt door het wonen in de buurt van een pluimvee- of geitenhouderij. Bij pluimvee komt dit waarschijnlijk door fijnstof en endotoxinen. Bij geiten is de oorzaak onbekend, maar is Q-koorts uitgesloten.

De onderzoekers concludeerden verder dat als mensen in de buurt van 15 of meer veehouderijen wonen, zij een verminderde longfunctie kunnen hebben. Ook is de longfunctie minder bij een hoge concentratie ammoniak in de lucht. Ammoniak komt uit mest. De afstand tot de veehouderij is hier niet van invloed. Ziekteverwekkers als het Hepatitis E-virus en de resistente ESBL-bacteriën komen net zo vaak voor bij mensen die dichtbij veehouderijen wonen als bij mensen die daar verder vandaan wonen. Er zijn ook positieve effecten: zo komen astma en neusallergieën minder vaak voor bij mensen die dichtbij een veehouderij wonen.

Gezondheidsraad adviseert vervolgonderzoek en maatregelen

De Gezondheidsraad bracht in februari 2018 het vervolgadvies Gezondheidsrisico's rond veehouderijen uit. Hierin stelt zij dat er te weinig kwalitatief goed onderzoek is gedaan om echt van een oorzakelijk verband tussen luchtkwaliteit en gezondheidseffecten rond veehouderijen te spreken. Volgens de Gezondheidsraad is vervolgonderzoek dan ook zinvol. De komende jaren gaan onderzoekers van de Universiteit Utrecht, Erasmus UMC en UMC Utrecht gezamenlijk onderzoek doen naar de relatie veehouderij en gezondheid in het project Respiratory health risk from intensive livestock production, risk estimation and prevention.

Ook acht de Gezondheidsraad verdere reductie van ammoniak en fijnstof van belang. In de lucht rond veehouderijen zit veel fijnstof en uit onderzoek in de stedelijke omgeving blijkt dat fijnstof waarschijnlijk effecten op luchtwegen en longen heeft. Reductie van fijnstof bevordert dus de volksgezondheid als geheel. Ook adviseert de raad om de uitstoot van ammoniak verder te verminderen, omdat ammoniak bijdraagt aan de vorming van fijnstof. Verder moet bij wonen in de buurt van veehouderijen ook breder gekeken worden dan alleen gezondheidsrisico's in de engste zin van het woord. Ook welbevinden, leefbaarheid en hoe mensen tegen risico's aankijken, kunnen van invloed zijn op de gezondheid van omwonenden van veehouderijen. Dit verklaart mogelijk dat luchtverontreiniging een forse ziektelast veroorzaakt, terwijl de normen in vrijwel heel Nederland worden gehaald.

Aandacht gemeenten en provincies nodig voor gezondheidsrisico's omwonenden

GGD GHOR Nederland roept in een brief naar de Vaste Kamercommissie LNV (februari 2018) (pdf: 33.7 KB) provincies en gemeenten op om maatregelen te nemen om gezondheidsproblemen te voorkomen en mensen te beschermen. Bij beslissingen over het wel of niet verlenen van vergunningen voor nieuw te bouwen veehouderijen of uitbreidingen, moet nadrukkelijker worden gekeken naar eventuele gezondheidsrisico's en preventiemaatregelen. Momenteel werkt GGD GHOR Nederland aan de ontwikkeling van de toolkit Gezondheid en leefomgeving, om gemeenten te helpen bij het maken van de juiste afwegingen.

Twee aanbevelingen

De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) doet in het advies Duurzaam en gezond (april 2018) (pdf: 2.3 MB) ook twee aanbevelingen om de gezondheidsrisico's van de veehouderij te beperken. Zo moet de overheid vanwege de nationale klimaatopgave zo spoedig mogelijk duidelijkheid scheppen over de ruimte voor productie in de veehouderij in 2030 en 2050. En moet de overheid deze ruimte vertalen in een systeem van in de tijd afnemende verhandelbare emissierechten. Verder raadt zij de Rijksoverheid aan in gesprek te gaan met provincies over een effectieve inzet van instrumenten en middelen om in gebieden met veel vee de overblijvende milieu- en gezondheidsproblemen regionaal op te lossen.

Vragen over de gezondheidseffecten van veehouderij?

Het Kennisplatform Veehouderij en humane gezondheid verschaft aan lokale overheden en professionals duidelijkheid over wat er bekend is over de gezondheidsimpact van veehouderijen, en geeft duiding aan nieuwe ontwikkelingen. Het buigt zich over onderwerpen waar ongerustheid over bestaat in de samenleving, waarover kennislacunes zijn, en waar moeilijk te beantwoorden vragen over zijn. Zeven kennis- en praktijkorganisaties bundelen hun krachten in dit platform: RIVM, Wageningen University & Research, Universiteit Utrecht, ZonMw, GGD GHOR Nederland, Omgevingsdienst NL en LTO.

Benieuwd naar mogelijke gezondheidseffecten van veehouderij in uw eigen woonomgeving?

Bekijk de Actuele fijnstofconcentratie-kaart of de Geurhinder landbouw en veeteelt-kaart.