Melkweg

Voor de achttiende keer organiseren de Natuur en Milieufederaties de Nacht van de Nacht. Op zaterdag 29 oktober kun je overal in Nederland meedoen aan activiteiten. De organisatoren vragen aan alle Nederlanders om tenminste voor één nachtje de verlichting uit te zetten, maar het liefst structureel. Want Nederland is nog steeds één van de meest verlichte landen van Europa. Dat kan en moet anders. Waarom en hoe? Dat legt Lineke Keizer uit, landelijke projectleider van Nacht van de Nacht. 

“In gesprekken met gemeenten en provincies kwam het onderwerp donkerte vaak terug”, vertelt Lineke Keizer,  landelijk projectleider van de Nacht van de Nacht. “Elke generatie kan steeds minder sterren zien. Dat komt omdat Nederland één van de meest verlichte landen van Europa is. Dat zie je duidelijk op de kaart van NASA. We doen van alles om de kwaliteit van ons water, onze natuurgebieden, onze lucht en onze stiltegebieden te behouden. Maar waarom doen we dan niets onze donkerte te behouden? Vanuit die gedachte begonnen we de Nacht van de Nacht achttien jaar geleden.”    

NASA-kaart

Op de NASA-kaart zie je Nederland duidelijk oplichten. We stoten meer licht uit dan andere Europese landen. De enige concurrentie om de dubieuze titel ‘de grootste lichtuitstoter van Europa’ krijgen we van Vlaanderen en de Po-vlakte in Italië.

Nachtelijk licht op de kaart 

Hoe komt het dat Nederland zo verlicht is? “We zijn een dichtbevolkt landje,” vertelt Lineke. “Daarom zie je ook de steden oplichten op jullie kaart Lichtemissie 2021, daar is veel bedrijvigheid. Ook zit er aardig wat glastuinbedrijven dicht op elkaar, die zie je ook terug op de kaart. Mijn eigen woongebied in Zeeland is één grote lichtbundel op de kaart. Dat komt doordat de havens van Antwerpen, Gent, Terneuzen, Brugge, Vlissingen en Rotterdam veel licht uitstoten. En dan is er nog het Westland met haar kassen.”

Lichtemissie 2021

Op de kaart Lichtemissie 2021 zie je hoeveel licht er ’s nachts te zien was in 2021 als je Nederland van bovenaf bekijkt. De rode en paarse gebieden zijn erg verlicht. Zwarte en blauwe gebieden zijn minder verlicht.  De kaart is gebaseerd op metingen van het satellietinstrument VIIRS en is een uitsnede van de wereldkaart. De maandgemiddelden voegde het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) samen tot een jaargemiddelde.

Blauwe nachten

We stoten wereldwijd en in Nederland ook meer licht uit dan we dachten. Dat komt door de opmars van energie-efficiënte LED-verlichting. Die is beter voor het milieu, want energiezuiniger. Maar licht blijft licht. De Duitse onderzoeker Christopher Kiba stelde in 2017 dat het blauwe licht van LED-lampen niet werd waargenomen door de satelliet die lichtemissie meet. Een recente studie in Science Advanced bevestigt dit. Astronauten maakten met digitale camera’s foto’s aan boord van Internationaal Ruimtestation (ISS). In de studie vergeleken onderzoekers deze foto’s met de satellietfoto’s gebaseerd op het metingen van het satellietinstrument VIIRS. Wat bleek? In latere jaren zijn er veel meer blauwtinten te zien.

Amsterdam vanuit de hemel

Vergelijk je Amsterdam in 2012 (A) en in 2020 (B), dan zie je dat er meer blauwtinten zijn te zijn in 2020. (Bron: Environmental risks from artificial nighttime lighting widespread and increasing across Europe | Science Advanced 2022)

Meer bewustwording nodig

Is lichtvervuiling een onderschat probleem? Volgens Lineke wel. “Er is nog steeds teveel overmatig licht”, stelt ze. “Sinds we begonnen met de Nacht van de Nacht weten we veel meer over de effecten van overmatig kunstlicht op dieren en mensen. Dankzij het onderzoek Licht op natuur weten we dat in wit of groen verlichte omgeving langzaam vliegende vleermuizen en bosmuizen aan leefgebied verliezen omdat ze bang zijn voor het licht. Op zee hebben fel verlichte boortorens effect op de vogeltrek. Vogels vliegen massaal rondjes om verlichte objecten, totdat ze door uitputting naar beneden vallen.”

Franjestaart

Langzaam vliegende vleermuis als de franjestaart (hoofdfoto) en de grootoorvleermuis (foto hierboven) verliezen in een verlichte omgeving aan leefgebied (Bron: Kamiel Spoelstra, NIOO-KNAW)

Maar ook voor mensen is een overmaat aan licht funest. “Onze biologische klok raakt in de war als wij te vaak en te lang in kunstlicht zijn”, legt Lineke uit. “Mensen in ploegendiensten of in ziekenhuizen hebben vaak moeite om nog goed in slaap te komen. Het is eigenlijk merkwaardig. Ook al weten we steeds meer over de negatieve effecten van kunstlicht en is er technisch steeds meer mogelijk, er verandert nog maar weinig.” Waarom? “Mensen weten nog te weinig over de gevolgen van overvloedig licht”,  meent Lineke. “En nog minder van dat het makkelijk anders kan. Aan die bewustwording, daar willen wij als Nacht van de Nacht aan bijdragen. Niet voor niets luidt onze leus: licht waar het moet en donker waar het kan’.”    

Tuinverlichting

Het is nu mode om bomen in je tuin ’s avonds te verlichten. “Dat staat reuze gezellig”, lacht Lineke. “Alleen vreet al die onnodige nachtelijke verlichting veel energie. Bovendien kan het insecten en vogels in gevaar brengen. Vogels en vleermuizen navigeren op de sterrenhemel. Kunstlicht brengt ze in de war, ze raken dan van hun vliegroute. En het stoort vogels tijdens het broeden.” Daaraan gaan de Natuur- en Milieufederaties vanuit Plan Boom ook meer aandacht aan geven. “Zo weten mensen in elk geval wat al die sierverlichting voor gevolgen heeft voor de biodiversiteit in hun tuin.”  

Waar hebben mensen last van?

Op Zet lichthinder op de kaart op de Nacht van de Nacht-website kan iedereen die last heeft van nachtelijke verlichting dit melden. “Het uiteindelijke doel is om hier een landelijk meldpunt Lichtvervuiling van te maken”, aldus Lineke. “Het geeft een mooi beeld van waar mensen last van hebben. Zo krijgen we de laatste tijd veel meldingen binnen van reclamezuilen in steden. Die zijn vaak manshoog en tonen elke 30 seconden een ander reclamebeeld. Mensen hebben vaak last van die felle flikkering. Weggebruikers klagen over verblindende lichten van bedrijventerreinen. Ook krijgen we steeds meer klachten over parkeerplaatsen en winkelcentra. Daar branden soms de hele nacht felle lantaarnpalen. En dan staat ook nog eens de buitenverlichting aan en zijn de etalages verlicht. Al dat licht brandt voor niets, want in een gesloten winkel kun je niets kopen. Verder komen er steeds meer meldingen van felle lantaarnpalen die woonkamers onuitgenodigd binnen schijnen.”

Medewerkers van de Nacht van de Nacht nemen bij deze meldingen contact op met de eigenaren van de lichtobjecten. “Wij zijn geen handhavende instantie”,  legt Lineke uit. “Maar we kunnen wel eigenaren erop attenderen dat mensen in de directe omgeving last hebben van die verlichting. En met ze mee denken over mogelijke oplossingen.”   

Intelligente oplossingen

De techniek is er volgens Lineke. Er zijn volgens haar allerlei slimme oplossingen mogelijk om onze leefomgeving energiezuiniger en mens- en diervriendelijker te verlichten. “Zo kun je met sensors lampen pas aanzetten als er beweging is. Op fietspaden gaat dan het licht aan op het moment dat een fietser nadert. Op het moment dat de fietser weer voorbij is, dimt het licht weer. In sommige gemeenten gebeurt dit al. Dat zijn intelligente oplossingen. Thuis doe je toch ook niet het licht aan in een kamer waar je niet bent?"

Ook kun je van alles met verschillende lichtsterktes doen. Waarom onnodig ergens felle verlichting plaatsen als het ook minder kan? Met sensoren kun je bijvoorbeeld meten hoeveel verkeer er op een weg is. Verlichting kun je dan dimmen als blijkt dat er in de nacht nauwelijks verkeer is. “Ook al is het LED-verlichting, het is licht dat er niet hoeft te zijn”, vervolgt Lineke. "Want juist die LED-verlichting straalt vaak blauw licht uit. Daar zijn veel nachtdieren gevoelig voor. Door per situatie te kijken welke soorten er in een bepaald gebied leven en de kleur van de verlichting daarop aan te passen, kun je als gemeente zorgen voor een diervriendelijke verlichting.”

"En waarom moeten winkelstraten  's avonds zo fel verlicht worden?" vraagt Lineke zich af. "Dat kan ook best wat minder. Dat gebeurt gelukkig al in verschillende gemeentes. Zo wordt in Utrecht de straatverlichting in de binnenstad met 50 procent gedimd tussen 00:00 en 7:00.  Helemaal mooi zou ik het vinden als 
iedereen alle reclameverlichting en onnodige verlichting van gebouwen ’s avonds na 22:00 zou uitzetten! Dat staat hoog op mijn verlanglijstje.”

Verlichte straat in centrum Amsterdam

Donker wordt het niet meer in een stad als Amsterdam

Een beetje minder kan echt!

Er zijn ook gelukkig goede voorbeelden. Ocean Outdoor (eerst Interbest) is een van de grootste spelers in Nederland op het gebied van snelwegreclame. “Zij zetten elke nacht tussen één en vijf uur hun reclameverlichting uit”, vertelt Lineke. “Ze hadden zelf een onderzoek gedaan. Hieruit bleek dat in die tijdsperiode maar 2% van hun doelgroep langs die masten reed. ProRail legt waar dat kan slimme lichtsystemen aan op stations. Dat systeem dimt automatisch als er geen reizigers zijn en wordt feller als er reizigers langskomen.”

Ook bij gemeenten gebeuren mooie dingen. Zo stappen steeds meer gemeenten over op minder en duurzamer verlichten. “Texel is per uitstek een van de locaties om sterren te kijken”, vertelt Lineke. “Maar door overmatig kunstlicht kunnen we steeds minder sterren zien. Zo past de gemeente Texel het verlichtingsniveau van de straatverlichting automatisch aan het aantal verkeersbewegingen aan. De gemeente Maastricht, Meerssen en Sittard/Geleen dimmen langs provinciale wegen de verlichting naar 50 procent. Dat bespaart ongeveer 1,2 miljoen kilowattuur.”

De Natuur en Milieufederaties onderzoeken op dit moment of financiële prikkels kunnen helpen. “Het zou bijvoorbeeld mooi zijn om samen met de Vereniging voor Duurzame Energie een flitsonderzoekje te doen”, aldus Lineke. “Stel: je hebt een bedrijventerrein met 500 bedrijven. Die zouden allemaal netjes hun licht uitdoen. Hoeveel kilowatt zou je dan besparen? En wat zou dat schelen? Dan heb je een win-winsituatie. Zo’n bedrijf bespaart geld en er is minder lichtuitstoot.”

De toekomst: een Geen Onnodig Licht Akkoord?

In Nederland is er geen wetgeving als het gaat om nachtelijk licht. Wel is er de in 2020 vernieuwde Richtlijn Lichthinder. Vanuit de Wet Milieubeheer zijn bedrijven sinds 1993 verplicht vanaf een bepaalde hoeveelheid energieverbruik alle maatregelen te nemen die zich binnen vijf jaar terugverdienen. “Mooi natuurlijk”, stelt Lineke. “Maar alles staat of valt bij de handhaving van die richtlijnen en die verplichting. Als niemand er wat mee doet en niemand zegt er iets van, dan leidt dat niet tot minder licht. Op een aantal plekken weten we wel dat er de nodige handhaving is. Zo vissen Omgevingsdiensten af en toe meldingen van onze kaart af en gaan ze er achteraan.”

Een pand licht op in een donkere nacht

Waar Lineke van droomt, is een landelijke integrale aanpak om lichtvervuiling op grote schaal in Nederland te verminderen. “Overheid, bedrijfsleven en natuurbeheerders moeten daarin samen per situatie kijken welke maatregelen nodig zijn. Dat ze net als bij het Schone Lucht Akkoord de handen ineen slaan om onnodig licht terug te dringen en het donker weer terug te laten komen en écht samen doorpakken. Een Geen Onnodig Licht Akkoord, dat zou fantastisch zijn. De tijd is er in elk geval rijp voor. Want met de huidige energiecrisis staat onnodig energiegebruik hoog op de agenda.”

Schaduwzijde licht

De schaduwzijde van al dat licht is dat we door al dat kunstmatig licht de verbinding met de donkerte verliezen. Licht vergroot namelijk op kleine schaal je omgeving, maar verkleint deze op grotere schaal. Daardoor geldt: hoe meer licht er is, hoe minder sterren je kunt zien. Zo is de Melkweg in Nederland nauwelijks meer zichtbaar. Lineke: “Jullie hebben die mooie kaart Hemelhelderheid op de Atlas Leefomgeving. Die geeft een beeld hoeveel sterren je in Nederland kunt zien bij een onbewolkte nacht. Dat is best schrikken. In grote steden zijn vaak niet meer dan honderd sterren te zien. Op sommige plekken in de buurt van Rotterdam en Den Haag zie je helemaal geen sterren meer. Alleen op de Waddeneilanden en op sommige plekken in het noorden zijn nog meer dan 2000 sterren aan de hemel te bewonderen.”  

Kaart Hemelhelderheid

Op de kaart Hemelhelderheid op Atlas Leefomgeving kun je zien hoeveel sterren je in jouw woonomgeving kunt zien op een onbewolkte nacht. 

“Haha, dan kom ik toch bij het einde van dit interview weer terug bij waar het allemaal mee begon”,  lacht Lineke. “Er zijn steeds meer mensen die verlangen naar de donkerte en de stilte van de nacht. Dat zag je heel mooi toen in Leiden in september Seeing the Stars werd georganiseerd. Kunstenaar Daan Roosegaarde deed met alle Leidenaren het licht uit. Mensen gingen vol verwachting de straat op. Het was weer even echt donker. Als er in de helaas bewolkte lucht een gaatje kwam, hoorde je een gejuich. Kijk, daar zijn ze, de sterren! Het had iets magisch. En die magie willen we terugbrengen met de Nacht van de Nacht.”  

Doe mee aan de Nacht van de Nacht!

Kijk op de website van Nacht van de Nacht welke activiteiten er in jouw buurt zijn op zaterdag 29 oktober. Ontdek de donkerte in natuurgebieden die normaal niet s‘ nachts toegankelijk zijn en ga met de boswachter op pad. Ervaar wat het donker met je zintuigen doet. Of ga vleermuizen spotten. En last but not least: zet zelf die nacht (en ook de rest van het jaar) onnodig licht uit.  

Nacht van de Nacht logo

 

Zet zelf lichthinder op de kaart

Heb je zelf last van lichthinder? Geef het door op de pagina Lichthinder op de kaart. De mensen achter de Nacht van de Nacht nemen dan contact op met de beheerders van de lichtobjecten om er iets aan te doen. Kijk op de net geactualiseerde kaart Lichtemissie 2021 hoe licht het in jouw woonomgeving is.