In zijn documentaire De Klimaatverkenner (2022) maakt Nicolaas Veul zich zorgen. Blijft Nederland in de toekomst nog wel bewoonbaar? Waarom gaan wij ervan uit dat het goed komt? De zeespiegel stijgt en grote delen van ons land liggen onder zeeniveau. Hij gaat op zoek naar een plan B. Misschien wil Noorwegen ons wel opvangen als het straks in Nederland dweilen met de kraan open is? Veul staat niet alleen. Uit een peiling van Rijkswaterstaat blijkt dat maar liefst 11% van de Nederlanders nadenkt om te verhuizen naar een plek die niet kan overstromen. In hoeverre is deze angst gegrond? En wat is de kans dat ik zelf straks natte voeten krijg?

Overstromingsrisico in Nederland op de kaart

De nieuwe Atlas-kaart geeft de kans op een overstroming vanuit zee, meer of rivier weer. Ons land is gevoelig voor overstromingen. Op de kaart Hoogte bodem en gebouwen zie je dat 26% van ons land onder NAP ligt. Deze gebieden kleuren donkerblauw op de kaart. De blauwgroene gebieden liggen tot een halve meter boven NAP. NAP (Nieuw Amsterdams Peil) geeft de hoogte van land en water ten opzichte van het zeeniveau weer. Leg je de Overstromingskaart naast de kaart Hoogte bodem en gebouwen, dan zie je dat de overstromingskans in de laag gelegen gebieden hoger is.    

Maar je kunt de hoogte ten opzichte van NAP niet één op één vertalen naar een overstromingskans. Want het gaat ook om hoe goed gebieden beschermd zijn door dijken. En dan zijn er ook nog de rivieren. De gele gebieden overstromen niet vanuit zee. Wel kunnen ze lokaal overstromen als een rivier binnen het gebied buiten haar oevers treedt door bijvoorbeeld hevige regenval. Op de kaart zie je rivieren als de Maas in Limburg en de IJssel in Gelderland donkerblauw oplichten. Daar is de overstromingskans hoog.

Links: de kaart Hoogte bodem en gebouwen. Rechts: de kaart Kans op een overstroming vanuit zee, meer of rivier. Hoe donkerder de kleur blauw in de kaart, hoe groter de kans op een overstroming.

Hoe hoog komt het water bij een dijkdoorbraak?

Maar hoe hoog komt het water dan te staan áls de dijken toch doorbreken? Dat zien we op de kaart Maximale waterdiepte bij een dijkdoorbraak. Het gaat dan om het meest extreme overstromingsscenario. De kans daarop is heel klein: 1 op de 1.000.000 jaar. We zien dan de lager gelegen gebieden in Nederland paars kleuren. Hoe hoog het water komt, bepaalt ook de schade die een overstroming kan aanrichten en het aantal slachtoffers. Je ziet zo in één oogopslag waar het bij zo'n extreme overstroming pijn gaat doen in ons land. Al moet daarbij worden opgemerkt dat de dijken echt niet allemaal tegelijktijd zullen doorbreken. 

Kaart Maximale Waterdiepte bij een dijkdoorbraak gecombineerd met kaart Dijken en duinen

Hoe goed is Nederland beschermd tegen het water?

Op de kaart Dijken en duinen zien we de belangrijke dijken, dammen en duinen in Nederland. Ze beschermen ons tegen water uit rivieren en uit de zee. In de legenda zie je aan welke normen deze dijken, dammen en duinen moeten voldoen. Het getal achter de dubbele punt geeft aan hoeveel bescherming ze moeten geven. In 2017 zijn deze nieuwe normen voor dijken vastgelegd in de Waterwet op basis van de kans en de gevolgen van een overstroming. In 2050 moeten alle dijken, duinen en dammen aan deze normen voldoen.

Je ziet dan de meest kwetsbare gebieden, waardevolle gebieden of plekken waar veel mensen wonen, beschermd worden door dijken met de hoogste normen. De dijken die de Randstad beschermen, hebben een norm van 1:100000. Dit betekent dat ze een kans hebben om een keer in de 100.000 jaar door te breken. En de paarse dijk bij kerncentrale Borsele heeft de allerhoogste norm die we in ons land kennen. Deze dijk heeft slechts een kans om een keer per 1.000000 jaar door te breken. 

Ga ik overstromen?

Hoe veilig woon ik nu zelf in Utrecht? Op de kaart Kans op een overstroming vanuit zee, meer of rivier zie ik dat de kans op een overstroming afhangt van je buurt. De kaart kleurt geel in de binnenstad. Daar houden inwoners droge voeten. Maar de buitenwijken kleuren blauw kleuren en daar is de kans op een overstroming groter. Hoe komt het dat er binnen een stad zo’n grote verschillen zijn? Op de kaart Hoogte bodem en gebouwen zie ik dat de binnenstad van Utrecht zo’n 4 meter boven NAP ligt. Die overstroomt niet zo snel. Maar de buitenwijken liggen zo’n twee meter lager dan de binnenstad en kunnen wel overstromen als de dijken breken. En laat mijn woning nu net in zo’n buitenwijk liggen. Moet ik mij zorgen maken?

Links: Utrecht op de kaart Kans op een overstroming vanuit zee, meer of rivier. Rechts: Utrecht op de kaart Hoogte bodem en gebouwen

Ik lijk droge voeten te houden in mijn straat

De belangrijkste dijken die Utrecht beschermen, liggen langs de Lek. Op de website van de provincie Utrecht lees ik dat de laatste grote doorbraak van de Lekdijk in 1751 was. En dat het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR) en de Rijksoverheid uiterlijk in 2030 de Lekdijk willen versterken om aan de norm te voldoen. Dae kans dat deze dijk doorbreekt, is dan 1 keer per 30.000 jaar. 

Op de kaart Maximale waterdiepte bij een dijkdoorbraak zie ik bovendien dat het water bij mij niet hoger komt dan een halve meter. Ter vergelijking: mijn familie woont in Capelle aan den IJssel, een van de laagst gelegen gebieden in Nederland met zo’n 6 meter onder NAP. Hun wijk verandert bij een dijkdoorbraak in een badkuip. Het water kan tot vijf meter en hoger komen. Maar de IJsseldijk achter hun huis moet in 2050 voldoen aan de op-een-na hoogste norm. Dan is de kans dat de dijk doorbreekt nog maar 1 keer per 100.000 jaar. Maar ik lijk dus relatief veilig te wonen. En als ik dan toch op de vlucht moet, is er nog altijd de Domtoren.

Mijn woning (dat hele kleine stipje in het lichtblauwe gebied) rechts op de kaart Maximale waterdiepte in vergelijking met de woning van mijn familie in Capelle aan den IJssel (links) 

Nu droge voeten, maar in de toekomst nog steeds?

Maar misschien is het nu nog wel veilig, maar hoe veilig is het straks? Volgens de laatste KNMI-scenario’s uit oktober 2023 neemt de zeespiegelstijging door klimaatverandering voor de Nederlandse kust verder toe. In vier toekomstscenario’s onderzocht het KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut) hoe het Nederlandse klimaat in de toekomst verandert, afhankelijk van de mate waarin de mensheid broeiklassen blijft uitstoten. Zelfs in het lage uitstootscenario kan de zeespiegel voor de Nederlandse kust vanaf 2100 met meer dan een meter stijgen. Een stijging van zelfs 2,5 meter is al in 2100 mogelijk in het hoge scenario.

Figuur 25. Scenario’s tot 2100 en 2300 van het zeeniveau bij Nederland t.o.v. het huidige niveau (mediaan en 90%-band), inclusief drie schattingen van de hoogst mogelijke zeespiegelstijging (stippellijnen in lichtroze band). Uit: KNMI '23 Klimaatscenario's 

Klimaatverandering zorgt voor neerslagpieken

Ook voor onze rivieren heeft de klimaatverandering gevolgen. Volgens de KNMI-scenario’s neemt in de periode van september tot en met februari de gemiddelde neerslag in de stroomgebieden van de Rijn en de Maas toe. Deze rivieren voeren dan in de winter meer water af, waardoor de kans op overstromingen toeneemt. De kans op extreme neerslag neemt vooral in de zomer toe. Als in een groot gebied ineens heel veel regen valt, kan dat leiden tot een overstroming. Dat zagen we in juli 2021, toen in Zuid-Limburg de Geul buiten haar oevers trad. Naast toenemende neerslag neemt de rivierafvoer ook toe door andere factoren. Denk aan het smelten van sneeuw, verdamping in het stroomgebied en waterbeheer.

Is Nederland over 150 jaar nog steeds veilig en leefbaar?

Onlangs stelde het Kennisprogramma Zeespiegelstijging in Ruimte voor zeespiegelstijging dat Nederland een zeespiegelstijging van 5 meter aan kan. Zo’n stijging wordt pas over ruim 150 jaar verwacht. Maar Nederland zal dan nog steeds veilig en leefbaar zijn, stellen de onderzoekers. Wel maken ze duidelijk dat Nederland snel moet zorgen voor meer ruimte voor water en dijkversterkingen. Maar ook beter om moet leren gaan met droogte, verzilting en wateroverlast.

'Niets zo veranderlijk als het weer'

Kan ik nu opgelucht adem halen? Na deze zoektocht weet ik in elk geval dat er in Nederland heel hard wordt gewerkt om ons tegen het water te beschermen. En ik ben een stukje wijzer over hoe veilig ik zelf woon. Maar het spreekwoord luidt niet voor niets ‘Niets is zo veranderlijk als het weer’. Het blijft koffiedik kijken en extremen zijn niet uit te sluiten.  

Overstroom jij?

Hopelijk bieden de kaarten in de Atlas Leefomgeving een mooi vertrekpunt als jij je zorgen maakt. Ben jij benieuwd hoe goed jouw huis beschermd is? Zoek jouw adres op de kaart Kans op een overstroming vanuit zee, meer of rivier.  Kijk op de kaart Maximale waterdiepte bij een overstroming hoe hoog het water maximaal komt te staan als de dijken breken. Combineer de kaart met de kaart Dijken en duinen. Zo zie je hoe goed het gebied waar jij woont beschermd is tegen overstromingen.

En als het ooit toch zo ver komt...hoe kun jij je voorbereiden?

Kijk op onze kaart Droge verdiepingen waar je droge voeten houdt. Een groen stipje staat voor een plek met minstens een droge verdieping en een rode stip heeft geen droge verdieping bij een overstroming. Op de website overstroomik.nl vind je handige tips om je voor te bereiden op een overstroming.