Wat doen wij in Nederland om hittestress te voorkomen? 

In 2003 en 2006 had Nederland heel warme zomers met hittegolven. Beide jaren waren er daardoor meer dan 1000 hitte gerelateerde sterftegevallen in ons land. Werner Hagens is sinds 2015 coördinator van het Nationaal Hitteplan. Hij vertelt: “In bijvoorbeeld een land als Frankrijk waren er 15.000 extra sterfgevallen door de hittegolf  van 2003.” Naast sterfte kunnen er meer gezondheidseffecten ontstaan door hitte. Denk aan vermoeidheid, duizeligheid of zelfs een hitteberoerte.

Frankrijk werkte na 2003 daarom aan een hitteplan. “Door de daarna steeds warmere zomers vroegen wij ons in Nederland ook af: moeten wij geen hitteplan hebben?”, geeft Werner aan. “In 2010 werd in Nederland voor het eerst het Nationaal Hitteplan geactiveerd. Met als doel: landelijke organisaties in de zorg te waarschuwen als het in Nederland heel heet wordt om zo kwetsbare groepen als ouderen, zwangere vrouwen en kinderen beter te kunnen beschermen. Het is dus een waarschuwingssysteem.”

Naast het Nationaal Hitteplan zijn er ook lokale hitteplannen. Ongeveer 90 van de 342 gemeenten hebben al een Lokaal Hitteplan. In de lokale hitteplannen vind je afspraken over verantwoordelijkheden en maatregelen die gemeenten en betroken partijen samen kunnen nemen om kwetsbare groepen te beschermen als het heel warm wordt. Werner deelt een tip: “De handreiking Lokaal Hitteplan is beschikbaar op Kennisportaal Klimaatadaptatie.”

Maar wat moet je doen als je te maken krijgt met extreme hitte? Die vraag wordt steeds relevanter, ook in het buitenland. In Portland, Amerika, lag in 2021 de temperatuur drie dagen boven de 46 graden. Dat was 5 graden hoger dan het in Portland ooit was geweest. Die hoge temperaturen kwamen heel onverwachts. Daardoor waren de mensen in Portland niet voorbereid. Na Portland kwamen onverwachte extreme hitte in het buitenland vaker voor. Daarom vroeg Nederland zich af: zijn wij goed voorbereid op extreme hitte? Vorig jaar evalueerde het RIVM daarom op verschillende manieren het Nationaal Hitteplan. Werner legt uit: “Met verschillende regionale en landelijke partijen, onder andere het ministerie VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport), KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut) en lokale GGD Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst)’en keken wij tijdens een eenmalige sessie naar een extreem hittescenario: wanneer zijn wij goed voorbereid op extreme hitte? En kunnen de hitteplannen (nationaal en regionaal) ons helpen om voorbereid te zijn op die extreme hitte?"

Werner geeft aan: “Het lastige aan hitte is dat het niet gaat om een specifiek gebied, zoals bij een overstroming, maar om heel Nederland. Daarom moeten heel veel partijen maatregelen nemen.” Dan is afstemming onderling heel belangrijk. “Wij adviseren de regio’s de komende periode om na te denken over hun behoefte. Dan kan de landelijke ondersteuning beter worden.” 
 

Bron: presentatie Werner; Impact van extreme hitte op verschillende netwerken

Ken jij de nieuwe Zonkrachtwijzer al? 

Sinds kort heeft het RIVM ook de Zonkrachtwijzer gelanceerd, een ander project waar Werner aan werkt. De zonkracht is een maat voor de hoeveelheid ultraviolette straling (UV-straling) in het zonlicht die de aarde bereikt. De Zonkrachtwijzer laat voor elk adres in Nederland de actuele en de verwachte zonkracht zien. Zo weten mensen wanneer zij van de zon kunnen genieten zonder te verbranden.

Werner legt uit: “UV-straling heeft effect op jouw gezondheid. Het zorgt bijvoorbeeld voor de aanmaak van vitamine D en werkt bloeddrukverlagend. Maar UV-straling kan ook negatieve effecten hebben. Denk bijvoorbeeld aan snellere huidveroudering of een slechtere huidgezondheid. Wij verwachten ook dat het percentage mensen met huidkanker de komende jaren alleen maar toeneemt. Door de warmere temperaturen dragen mensen bijvoorbeeld minder bedekkende kleding. De UV-straling beschadigt de huid. De huid herstelt vanzelf. Maar hoe vaker en hoe ernstiger de huid verbrandt, hoe meer de huid onherstelbaar beschadigd raakt. Op de lange termijn kunnen deze beschadigingen van de huid leiden tot huidkanker.”

Bij welke zonkracht moet je maatregelen nemen? Werner antwoordt: “Bij een zonkracht van 3 of hoger is het verstandig om te weren, kleren en smeren.” 

Over zonkracht bestaan misverstanden. Volgens Werner denken mensen vaak: als de zon niet schijnt, kun je ook niet verbranden. Maar bij wolken of schaduw komt er nog steeds straling op je huid. Ook denken mensen vaak dat de zon alleen schadelijk is als het heel warm is. De zonkracht is niet afhankelijk van de temperatuur, maar van de hoeveelheid uv-stralen die de aarde bereikt. Tijdens de langste dag van het jaar, 21 juni, is de zonkracht in Nederland het grootst. 

Hoeveel hitte-gerelateerde sterfte is er in Nederland? 

Jochem Klompmaker werkt als milieu-epidemioloog aan het thema hitte bij het RIVM. Hij focust zich op klimaatfactoren en gezondheid en de relatie daartussen. Jochem onderzocht de afgelopen periode verschillen in hitte-gerelateerde sterfterisico’s tussen groepen.

Hij vertelt: “Wij zagen dus in Nederland dat er tijdens hittegolven, zoals in 2003 en 2006, meer mensen stierven dan tijdens minder warme dagen.” Maar hoe warm moet het in Nederland worden dat er sprake is van ’een hoger sterftecijfer’?  

De hoeveelheid hittestress die mensen ervaren, hangt af van het land waarin ze wonen. ”In Nederland sterven bij 17 graden gemiddeld de minste mensen. In bijvoorbeeld Italië en Spanje ligt deze temperatuur hoger. En in landen als Noorwegen en Canada ligt deze temperatuur lager." 

Hoe komt het dat mensen in verschillende landen hittestress ervaren bij andere temperaturen? Dat komt door acclimatisatie. Dat betekent dat je lichaam zich aanpast aan de temperatuur. Ook de adaptiemaatregelen zijn per land anders. In Spanje en Italië zijn de huizen gebouwd om hitte buiten te houden. In Nederland bouwen wij om de warmte juist binnen te houden. Daarom warmen huizen in Nederland sneller op.  
 

Exposure response curve. Je ziet hier op de x-as de dagelijkse gemiddelde temperatuur. En op de Y-as het sterfterisico.
 

In 2019 kwam de temperatuur in Nederland voor het eerste boven de 40 graden. Een dag later overleden er in Nederland 550 mensen. Dat is een stuk meer dan normaal. Vooral bij ouderen boven de 80 jaar neemt het risico toe. 

Hoeveel hittestress hebben wij in de toekomst? 

In 2023 waren 1.645.000 mensen in Nederland 75 jaar of ouder. In 2050 is de verwachting dat dit aantal oploopt naar 2.903.000 mensen. Het aantal mensen die extra kwetsbaar zijn tijdens hitte neemt dus toe. De verwachting is dat er daardoor in de toekomst meer sterfte door hitte plaatsvindt, als je kijkt naar de absolute aantallen. Maar het goede nieuws is dat de risico’s wel zijn afgenomen.

Jochem legt uit: “In ons onderzoek zien wij duidelijk dat het sterfterisico door hitte na het Nationaal Hitteplan (2010-2019) lager was dan in de jaren voor het Nationaal Hitteplan (2000-2009). Wij kunnen niet met zekerheid zeggen dat dit door het Nationaal Hitteplan komt. Het kan ook zijn dat mensen zelf alerter zijn en acties nemen. Mogelijk heeft de invoering van het Nationaal Hitteplan daar wel aan bijgedragen.”

Toch blijft er op warme dagen nog steeds een verhoogd sterfterisico. De komende jaren worden nog meer zomerse en tropische dagen verwacht in Nederland. Zowel op het platteland als in de stad.

Volgens Jochem worden er bij het RIVM diverse vervolgonderzoeken gedaan. Bijvoorbeeld naar ziekenhuisbezoeken tijdens hitte, het effect van temperatuur op de mentale gezondheid of het identificeren van meer kwetsbare groepen, zoals mensen die alleen wonen of een chronische ziekte hebben. “Daarnaast willen wij ook kijken naar combinaties van hoge temperaturen, zonnestraling en luchtvochtigheid. Zodat wij straks hittestress nog beter in kunnen schatten.”

VTV 2024; Je ziet hier in het rood de warmte-sterfte en in het blauw de koud-sterfte. De lichtere kleuren geven het sterfteaandeel door temperatuur. Dat is toe te schrijven aan de bevolkingstoename en verwachte vergrijzing.

Meer weten? 

Wil je op de hoogte blijven van nieuwe onderzoeken en data over hitte? Bekijk het lopende project Go-Hot, houd de website van het RIVM in de gaten en bekijk de diverse Atlas-kaarten rondom hitte.