Wereld Luisterdag is een initiatief van het World Listening Project (WLP). Deze organisatie richt zich op het begrijpen van de wereld en haar natuurlijke omgeving door middel van geluidsopnamen. Het gaat daarbij niet (alleen) om het aantal decibellen, maar om de beleving van geluid. Hoe prettig, rustgevend, hinderlijk of storend vinden we geluid? En hoe kunnen we de geluidsbeleving van een gebied verbeteren?

Dit is het vakgebied van hoogleraar auditieve cultuur Marcel Cobussen.  Marcel adviseert onder andere de gemeente Rotterdam bij 7 grote stadsprojecten. Samen met zijn collega Michiel Huijsman maakte hij een auditief herontwerp van de Hofbogen. Met soundscapes en geluidsopnames gaven ze aan hoe bepaalde delen nu klinken en hoe ze in de toekomst zouden kunnen klinken. Een van de ideeën  van de gemeente is dat in de toekomst ongeveer een derde van alle Rotterdammers op nog geen 15 minuten lopen van een park woont. Maar de stad wil het groen niet alleen voor het oog ontwerpen, maar ook op het oor. Geen overbodige luxe, want in het centrum is veel omgevingsgeluid. Dat zie je goed op de Atlas-kaart Geluid in Nederland, waarop de wegen en het spoor rood oplichten. Het geluid is daar boven de 66 decibel, gemiddeld over een jaar.  

Omgevingsgeluid op het stationsplein in Leiden

Horen waar je normaal aan voorbij 'hoort'

Marcel  ontwierp de audiowandeling Ongehoord Leiden samen met geluidskunstenaars Sharon Stewart en Carlos Eduardo Soares en met technische hulp van Michiel Huijsman. Hij deed dit voor Leiden City of Science 2022, een programma van 365 dagen waarin wetenschap en maatschappij met elkaar verbonden werden. Met speciale opnametechnieken ontsloot Marcels team nieuwe aspecten van alledaagse plekken. Zo maken wandelaars kennis met de auditieve geheimen van Leiden, die je normaal niet hoort. Je hoort bijvoorbeeld het omslaan van een 400 jaar oude bladzijde. De route loopt van Leiden Centraal naar de Hortus Botanicus. De app TracksAudioWalks begeleidt je met instructies en uitleg tijdens de wandeling.

Startpunt van de wandeling: station Leiden Centraal

We wachten Marcel op bij het station. Marcel vraagt of we de Nederlandse (lage vrouwenstem) of Engelse (opgewekte, hogere stem) versie willen doen. Grappig, ik zou zelf niet letten op toonhoogte of stem. Maar het telt wel mee in je beleving natuurlijk. We gaan voor het Nederlands en pakken onze koptelefoon of oortjes. 

We gaan niet gelijk lopen. Eerst luisteren op het stationsplein. De rustige en lage stem in de app vraagt ons te luisteren naar het in- en uitchecken bij de NS-poortjes. Is het piepje hetzelfde bij binnenkomst als bij vertrek? Ik geloof het wel, maar ik hoor nog veel meer. Groepjes pratende mensen, een rolkoffer en het open- en dichtgaan van de schuifdeuren.

De eerste minuten raak ik wat gestrest. Door het omgevingslawaai kan ik de stem niet altijd even goed horen. Ik móet goed luisteren van mezelf. Hoe kan ik er anders een artikel over schrijven? Maar dan herinner ik me dat het juist om het omgevingsgeluid gáát. En in deze wandeling mag het geluid van buiten mengen met het geluid in mijn oortjes. Het mag er allebei zijn. Niets is goed of fout.

On the roll

Marcel loopt weer verder. En ook mijn app maant me om de weg over te steken naar het tweede punt van de wandeling: stadscafé Van der Werf op de 2^e Binnenvestgracht. Een elektrische bus rijdt langs en maakt een zacht suizend geluid. Heel anders dan de oude bus die net daarvoor langskwam. We pauzeren even om te checken of de app bij iedereen werkt. “Het is een soort meditatie!”, zegt Stéphanie. ”Switchen tussen twee werelden”, stelt Jeannine. Achter het stadscafé staat een langwerpig gebouw. We horen in de app rollende ballen en kegels die omvallen en een stem: ”Ja!” Elke donderdagavond komen de zes kegelclubs van sociëteit Amicitia hier samen. Dat verklaart de lange blinde muur achter het café. Ook al staan we buiten, toch komt de omgeving binnen tot leven.

De kegelbaan van sociëteit Amicitia (Bron: Frits van der Mark)

Hoe klinkt een weefgetouw uit 1803? 

Sommige stadsgeluiden behoren voorgoed tot het verleden. Maar Marcel en zijn collega’s steken daar een stokje voor. We staan voor Narmstraat nummer 10. Een mooi arbeidershuisje met groene deurkozijnen die naar elkaar overhellen. Ik hoor het geluid van een oud weefgetouw. Het ritmisch doorhalen van de draad met de spoel en het aanduwen van de draad. Dan stopt het. Een vrouw met grijze, bolle rok opent de deur om naar de markt te gaan. Zwart mutsje over haastig weggeveegde blonde haren, een vermoeide blik en een rieten mandje aan de arm. Ik knipper met mijn ogen. Mijn fantasie sloeg even op hol. Een jonge meid komt naar buiten, maar ze draagt een zwarte spijkerbroek met witte sneakers. De oude en nieuwe wereld komen even samen.

Dieneke en Marcel luisteren bij de oude wevershuisjes aan de Narmstraat

Duik onder water bij de Morsspoorbrug en molen de Put

Het wevershuisje is één van de vele rijksmonumenten waar we langs lopen. De Atlas-kaart Rijksmonumenten staat bomvol blauwe punten (die de monumenten aangeven) in dit stadsdeel. We komen bij een mooie, witte ophaalbrug, ontworpen in 1668/1669. Een overblijfsel van de oude vesting Leiden. De weg leidde naar het moeras, toen ‘mors’ genoemd. Op deze plek horen we in de app het geluid onder de brug. Marcel gebruikte voor de opname een contactmicrofoon, vastgemaakt aan één van de pijlers. Nu hoor ik gedempt omgevingsgeluid, het borrelen van water en het brommen van een bootje. Alsof je onder water zwemt. Dan klinken voetstappen, iemand loopt over de brug. En toevallig loopt er net iemand ‘in het echt’ wiens voetstappen precies samenvallen met die van de opname. Alsof er maar één ritme is waarin we allemaal bewegen. Verderop, bij de molen, horen we geluiden die ónder water zijn opgenomen.

De oude Morsspoorbrug (Bron: Wikipedia)

Hoe klinkt een elektromagnetisch veld?

Een ander - normaal onhoorbaar - geluid ervaren we bij een laadpaal. Een gele kabel steekt uit een grasgroene auto. Met een speciale antenne nam Marcel het geluid op en zette het om naar een voor de mens hoorbaar geluid. Het klinkt alsof je een goede zender zoekt met een oude radio. Licht zoemend en brommend. Niet echt prettig. Ik vraag later aan Marcel of dit is wat ‘geluidgevoelige’ mensen horen. Ik dacht aan mensen die heel veel last hebben van magnetische velden. “Nee”, zegt Marcel, “dit is voor niemand hoorbaar. Maar dat sluit niet uit dat straling op een ándere manier waarneembaar is.” Dat het geluid van elektromagnetische velden niet per se eentonig is, bewijst professor audiovisuele kunsten en geluidskunstenaar Christina Kubisch. Zo hoor je in haar archief van elektromagnetische geluiden onder andere de geluiden van een LED-verlichting, een veiligheidspoort en een vliegveld. Kubisch ontwierp ook  ‘Electrical Walk’ waarin mensen met een magnetische koptelefoon zelf op ontdekkingstocht kunnen in diverse wereldsteden.

Marcel en Atlas-collega’s luisteren op een bankje naar de opnames en omgevingsgeluid

Een zuchtje wind in de oude bibliotheek

We staan stil bij een volgend monument: de Bibliotheca Thysiana uit 1653 aan Rapenburg 25. Vernoemd naar de heer Thysius die het opnam in zijn testament. Er staan ruim 2.500 oude wetenschappelijke boeken. We horen voetstappen op een oude houten trap. De vloer kraakt en ik hoor sleutels rinkelen en het geluid van een lichtschakelaar. Poten van een stoel schrapen over de grond. Een kast gaat open En dan het geluid van bladzijden van een 400 jaar oud manuscript die omslaan. Wat klinkt dat eigenlijk mooi! Heel zacht, als een klein zuchtje wind. Je voelt het oude papier haast tussen je duim en wijsvinger. Ik denk aan de prachtige bibliotheek van de Londen School of Hygiene waar ik ooit stage liep. De voorname sfeer, de houten vloeren en trappen en de verweerde ruggen van dikke boeken.

Jeannine en Stéphanie luisteren naar het geluid in de oude bibliotheek (rechts) 

Planten horen groeien in de kas van Hortus botanicus

De geluidswandeling eindigt in de Hortus botanicus, de oudste botanische tuin van Nederland. Ik zie prachtige, hoge bomen en de ingang naar de kassen. Hier nam Marcels team geluid op met gewone microfoons, met hydrofoons en met een geofoon. Die laatste is een soort microfoon die zelf trillingen maakt en dan de terugkaatsing meet. “Je kunt met geofoons bijvoorbeeld bodemdaling meten”, vertelt Marcel. “En zelfs plantengroei”. Dat hoor je als je een opname van bijvoorbeeld een dag versneld afspeelt in een paar minuten. Marcel heeft de geofoon ongeveer 1 meter diep de grond ingestoken in de kassen. In het Grand Café van de Hortus luisteren we naar het resultaat. Gedempte geluiden, een beetje zoals onder water. Plopjes alsof er regendruppels op de grond vallen. Dan geluid van boven de grond: stemmen van bezoekers, kikkers en tropische vogels in de kassen. Een microkosmos onder glas.

Victoriakas van Hortus Botanicus Leiden (Bron: Hortus botanicus Leiden)

Een compositie van omgevingsgeluid

En dan is de wandeling afgelopen. We hebben niet gepraat tussendoor. Het voelt alsof ik echt iets heb beleefd en niet alleen maar van A naar B heb gelopen. Even op reis door water, door de bodem en dwars door tijdslijnen heen. Marcel vertelt hoe hij steeds naar een goede balans op zoek was. Wat laat je wanneer samenklinken? Tijdens de wandeling luisterde hij net als wij aandachtig, ook al kent hij de wandeling. Het klinkt natuurlijk elke keer anders – door het variabele omgevingsgeluid ontstaat er elke keer weer een spontane compositie. Hij vindt het grappig als de app vermeldt dat we in een stil straatje komen en er net een grote gele bulldozer uit komt.

Maar soms zou Marcel het wel eens uit willen zetten, zijn focus op geluid. Of klagen zijn kinderen als hij op vakantie uren bezig is met zijn microfoons. Ik snap het, maar ben toch blij dat Marcel dit werk doet. Er is nog een wereld te winnen. We horen vaak een heleboel niet en luisteren te weinig. En zelfs van verkeersgeluid valt muziek te maken. Dat biedt kansen voor verademend groen!

Marcel Cobussen voor de wand met geluidsgolven in de passage van het P.J. Vethgebouw achter de Hortus. Edwin van der Heide en Marcel ontwierpen hier het generatieve en interactieve geluidskunstwerk Fluisterende Wind. Via acht speakers hoor je opnames van wind, artificiële geluiden en subtiel menselijke stemmen met af en toe een verstaanbaar woord. Natuur, techniek en mens ontmoeten elkaar in dit werk dat zo een brug vormt tussen natuur, wetenschap en samenleving .

Ook luisteren in Leiden?

Download de app TracksAudioWalks en ga van start. Elke woensdagmiddag is er een gratis inloopconcert op het orgel van de universiteit waar je langskomt.