Nederland is één van de meest verlichte landen ter wereld. Ons land stoot meer licht uit dan andere Europese landen zoals Frankrijk en Italië. Lichtvervuiling is een probleem, omdat overmatig licht de bioritmes van mens en dier ernstig kan verstoren. Dit kan vervelende gevolgen hebben voor mensen, dieren en planten. Mensen slapen er slechter door. Dieren vluchten weg uit sterk verlichte gebieden. Door overmatig licht zien wij bovendien steeds minder sterren. Licht dichtbij zorgt er namelijk voor dat je het licht ver weg van de sterren minder goed kunt zien. Hoe meer licht er naar boven straalt, hoe minder sterren je kunt zien. 

De GIF hierboven laat de trend zien van hoeveel er licht 's nachts in Nederland was te zien van boven van 2012 tot 2022

Zeeland heeft teveel lichtvervuiling

Zeeland staat op de achtste plek van de meest verlichte provincies van Nederland. Dan denk je misschien: dat valt toch wel mee? Maar samen met Friesland hoort Zeeland tot de minst bevolkte provincies van Nederland. Betekent minder mensen minder licht? Wel voor Friesland, als minst verlichte provincie van Nederland, maar niet voor Zeeland. Dat zie je ook duidelijk op de net geactualiseerde Lichtemissiekaart 2022 op de Atlas Leefomgeving. Op deze kaart zie je hoeveel licht er ’s nachts te zien was in 2022 als je Nederland van bovenaf bekijkt. De rode en paarse gebieden zijn erg verlicht. De zwarte en blauwe gebieden zijn minder verlicht. 

De ‘lichtvlekken’ van de Zeeuwse steden Middelburg, Terneuzen, Vlissingen en Goes zijn groter en kleuren meer oranje/rood of paars dan die van de Friese steden Leeuwarden, Sneek en Heerenveen. Ook lichten in Zeeland de kassen van Rilland, de Kanaalzone en de bedrijven in het Sloegebied op. Daar komt nog eens bij dat Friesland wordt omgeven door de donkere Waddenzee en de relatief donkere provincies Drenthe en Groningen. De provincie Zeeland zit ingeklemd tussen de ‘lichthotspots’ van de glastuinbedrijven in Zuid-Holland en lichtkampioen Vlaanderen. Deze lichthotspots stralen het licht kilometers uit.

Links provincie Zeeland en rechts provincie Friesland op de kaart Lichtemissie 2022

Minder licht kán en is nodig in Zeeland

Onderzoek in opdracht van de Natuur en Milieufederaties naar opgaand licht in Nederlandse steden  laat zien dat het in veel steden relatief donkerder wordt. Maar de Zeeuwse steden blijven achter. Uit een ander onderzoek blijkt dat 70% van de bedrijven in Zeeland ’s nachts onnodig het licht laat branden.

De Zeeuwse Milieufederatie wil minder lichtvervuiling in Zeeland. Lichtvervuiling verminderen, begint bij bewustwording. Daarom wil de Zeeuwse Milieufederatie in 2027 75.000 inwoners van de provincie Zeeland bereikt hebben met de boodschap dat het licht vaker ’s nachts uit moet. Om dat goed te doen, is het handig om eerst te verkennen wat Zeeuwen al weten over lichtvervuiling en wat wel en niet werkt om hen meer bewust te maken van de gevolgen. 

Dat was de opdracht van de Zeeuwse Milieudereratie aan Gwendolyn de Clippelaar van de HZ University of Applied Sciences. “Honderd jaar geleden kon je nog omhoog kijken en een spectaculaire sterrenhemel zien”, stelt Gwendolyn. “Maar nu niet meer. Weten mensen dit? En wat weten ze over de gevolgen van overmatig licht voor de menselijke gezondheid, het gedrag van wilde dieren en het milieu?” 

Wat vonden de Zeeuwen belangrijk?

Zo’n 500 inwoners van Zeeland deden mee aan het onderzoek. Gwendolyn zette een enquête uit voor de leeftijdsgroep 18-75 jaar via de sociale mediakanalen van onder andere de Nacht van de Nacht en Zeeuwse Milieufederatie. Daarnaast liet ze basis- en middelbare scholieren een vragenlijst invullen. 

Kinderen tussen de 3 en 5 jaar vonden het kunnen zien van sterren het belangrijkst. Vanaf zes jaar verandert dit naar het welzijn van dieren en mensen. Ze zijn minder bezorgd om de gevolgen van nachtelijk licht voor planten. Voor respondenten tussen de 18 en 75 jaar stond het welzijn van mensen voor, gevolgd door natuurbehoud, het welzijn van dieren en planten en als laatste energiebesparing. Het kunnen zien van de sterren en de Melkweg is voor hen het minst belangrijk.  

Hoe ouder, hoe meer kennis er is over (de gevolgen van) lichtvervuiling. Mensen van 55 tot 65 jaar hadden opvallend meer kennis dan jongere volwassen deelnemers. Van de 129 leerlingen die aan de enquête hebben meegedaan, antwoordden 85 kinderen dat ze het begrip lichtvervuiling niet kenden.

Kinderen beantwoorden vragen voor onderzoek Gwendolyn tijdens Expeditie NEXT

Focus op het positieve

Volgens Gwendolyn valt er heel wat te winnen door mensen beter voor te lichten. Het is dan goed  om te focussen op het positieve. “Een woord als lichtvervuiling wordt vaak als negatief ervaren”,  licht ze toe. “Mensen verwarren het ook vaak met luchtvervuiling, het scheelt immers maar een letter. Je kunt veel beter laten zien wat er verbetert als onze nachten donkerder worden. Namelijk meer sterren kunnen zien, minder slaapproblemen voor mensen en betere overlevingskansen voor dieren. En het enige wat je daar voor hoeft te doen, is vaker het licht uit te zetten!” 

Meer aandacht op school voor lichtvervuiling helpt

De gebrekkige kennis van leerlingen komt mogelijk doordat de meeste scholen wel duurzaamheid op het lesprogramma hebben, maar lichtvervuiling daar geen onderdeel van uitmaakt. Een gemis, want kinderen moeten als toekomstige generatie straks voor onze planeet zorgen. Net als adolescenten. Onderwijsdeskundige Marjan Glas beveelt daarom aan om leskisten te introduceren in het onderwijs of experts gastcolleges te laten geven om docenten te helpen. “Doe in zo’n leskist bijvoorbeeld mooie foto’s van de verschillende sterren en de Melkweg”,  licht Gwendolyn toe. “Vertel verhalen over vallende sterren, meteorieten en laat ze een wens doen.”

Nog beter werkt het volgens Marjan als kinderen het zelf ervaren. Gwendolyn: “Neem kinderen mee naar een donker gebied en ga sterren kijken. Met een beetje geluk is het niet bewolkt en kun je ze kennis laten maken met een prachtige sterrenhemel. Of ga met kinderen naar een natuurgebied en leg uit dat vleermuizen het donker nodig hebben. Helemaal mooi als er dan vleermuizen rondvliegen, dan blijft het veel beter hangen.”    

“Je gaat pas iets beschermen als je er iets bij gaat voelen”

Maar ook bij de leeftijdsgroep 18 tot 75 jaar valt veel winst te boeken. Zij zijn degenen die iets aan het probleem kunnen doen. Zeker bij de leeftijdsgroepen jonger dan 55 jaar. Daar is het kennisniveau heel laag. “Juist de volwassen leeftijdsgroep vindt de effecten van lichtvervuiling op onze gezondheid het belangrijkst”,  stelt Gwendolyn. “Dus als meer volwassenen weten dat je beter slaapt als het buiten donkerder is, zetten ze hopelijk op meer plekken het licht uit.” 

Of laat ze tijdens een excursie kennismaken met de schoonheid van de nacht. Want je gaat pas iets beschermen als je er iets bij gaat voelen, stelt onderzoeker Paul Begijn in een interview voor het onderzoek. “Als je hebt ervaren hoe mooi de sterren zijn, dan wil je ze ook blijven zien”, aldus Gwendolyn. Niet voor niets vertelt Kamiel Spoelstra (onderzoeker bij NIOO-KNAW) dat hij tijdens zijn excursies mensen altijd eerst de sterrenhemel en het donker laat ervaren en dan pas iets gaat vertellen over de effecten van licht op de natuurlijke omgeving.

Zo mooi kan het zijn. Sterren  hoog in de lucht in Texel.

Dieren kunnen de gordijnen niet dichtdoen

Voor ze aan het onderzoek begon, wist Gwendolyn zelf ook weinig over de gevolgen van lichtvervuiling. “Maar nu weet ik het wel en dat heeft mijn kijk op de wereld veranderd", stelt ze. “Want wist je dat bepaalde vleermuissoorten niet meer kunnen leven in een gebied waar blauw licht schijnt? LED-lampen winnen aan terrein. Maar juist deze lampen stralen dit blauwe licht uit. Bepaalde soorten vleermuizen zijn dan te zichtbaar voor roofdieren en blijven weg uit zo’n gebied met blauw licht. Dat is een gemis voor de biodiversiteit. De gezondheid van mensen vind ik ook belangrijk, maar wij kunnen zelf iets doen: onze telefoon wegleggen bijvoorbeeld. Dieren kunnen niet vragen: mag het licht uit? Zij kunnen de gordijnen niet dicht doen.”

Langzaam vliegende vleermuizen als de franjestaart (hoofdfoto) en de grootoorvleermuis (foto hierboven) verliezen in een verlichte omgeving aan leefgebied (Bron: Kamiel Spoelstra, NIOO-KNAW)

“We weten niet meer wat we missen”

Onderzoeker Theo Jurriens (Rijksuniversiteit Groningen) stelde het zo mooi in het onderzoek: we weten niet meer wat we missen. Gwendolyn: “Er gaat een (belevings)wereld verloren als we niks doen en we hebben het niet eens door. Daar moeten we mensen bewust van maken.” Dit ervaarde ze ook zelf. “Ik ben wel eens bij de sterrenwacht geweest in Oostkapelle. Toen merkte ik pas echt dat ik in een donker gebied was. Ik vond het een openbaring! Ik merkte dat ik veel meer sterren kon zien. Wow! Zo voelt het dus om de sterren te zien. Voor mijn gevoel hadden ze al die tijd verstopt gezeten.”  

Ze hoopt dan ook dat haar onderzoek leidt tot meer bewustwording over lichtvervuiling en meer mensen die ’s nachts het licht uitzetten. Niet alleen in Zeeland, maar ook daarbuiten. Haar droom? “De Melkweg ooit met mijn eigen ogen zien”,  lacht ze. “Want die zit nog steeds verstopt. Als we de Melkweg weer kunnen zien, betekent dat het donker genoeg is op aarde en geeft dit aan dat mens, dier en planten geen of minder last hebben van overmatig licht.”

Benieuwd naar het onderzoek van Gwendolyn?

Je kunt het afstudeeronderzoek van Gwendolyn Er is nog veel te leren over een donkere nacht opvragen op de website van de Zeeuwse Milieufederatie.

Ontdek hoe mooi de sterren zijn tijdens de Nacht van de Nacht 2023

Laat het donker donker en ontdek hoe mooi de nacht is tijdens de Nacht van de Nacht. Door het hele land kun je meedoen aan evenementen in het donker. Honderden bedrijven en gemeenten doven lichten van gebouwen en reclameverlichting. Kijk voor meer informatie op: nachtvandenacht.nl.

Foto's: Jan Koeman