Artist impression toekomstschets centrum Eindhoven

De kaart Milieu Gezondheids Risico (MGR) op de Atlas Leefomgeving geeft een inschatting van de effecten van zowel luchtvervuiling als geluid. Dit maakt de opeenstapeling van effecten zichtbaar. Deze is het grootst nabij steden en drukke wegen. De MGR is in Eindhoven en de provincie Overijssel succesvol toegepast als instrument om milieu en gezondheid mee te nemen in omgevingsbeleid.

Gezondheidseffecten

Kaart milieugezondheidsrisico

Door luchtvervuiling kunnen mensen astmaklachten krijgen of eerder doodgaan. Omgevingsgeluid kan slecht zijn voor de nachtrust en hart- en vaatziekten veroorzaken of verergeren. De kaart Milieugezondheidsrisico (MGR) op de Atlas Leefomgeving toont – van plek tot plek - hoe groot de geschatte gezondheidseffecten van deze risicofactoren bij elkaar opgeteld zijn (zie de toelichting over de MGR onderaan deze pagina). Dit hangt af van de ligging van steden, wegen, industrie en vliegvelden. Het is dan ook niet verrassend dat in de provincie Overijssel de snelweg A1 direct in het oog springt (zie de uitsnede van Overijssel hieronder). Al valt dat nog wel mee als je een vergelijking maakt met de Randstad.

Beleidsmakers zoeken vaak plekken waar nog gebouwd kan worden zonder de gezondheid van omwonenden te verslechteren. Vaak is sprake van stapeling: op plekken waar veel luchtvervuiling is, is ook de geluidsbelasting hoog. De MGR kan zichtbaar maken hoe nieuwe plannen uitpakken voor het hele gebied: worden de lasten gelijk(er) verdeeld?

 

Wat is de MGR?
Gemiddeld is zo’n 5-6%* van alle ziekte en sterfte in Nederland toe te schrijven aan milieufactoren zoals luchtvervuiling, geluid, chemische stoffen en straling. Het overgrote deel (zo’n 75%) van die milieubijdrage is toe te schrijven aan luchtvervuiling. De bijdrage van geluid is rond de 10% van de totale milieubijdrage. Met geluid en luchtverontreiniging heb je dus het grootste deel van de (meetbare) milieu-invloeden te pakken. De MGR gaat over de totale milieubijdrage (die dus 5-6% van de ziektelast veroorzaakt), maar laat alleen geluid en luchtverontreiniging verschillen van plek tot plek. Voor de overige milieubijdrage aan de gezondheid wordt aangenomen dat die overal even groot is. De MGR is gemiddeld dus zo’n 5-6%, maar varieert van zo’n 3,5 tot 10% afhankelijk van waar je woont. De MGR omvat de gezondheidseffecten van zowel fijnstof als stikstofdioxide in de lucht. Daarnaast gaat het om geluid van rail-, vliegtuig- en wegverkeer en industrie. In de MGR komt dit dus allemaal samen. In de Atlas presenteren we een kaart van het totaal. Er zijn ook kaarten per bron (wegverkeer, spoorwegen, etc) of voor luchtvervuiling en geluid apart.

Regionale Milieuverkenningen; Overijssel

Het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) maakt regionale milieuverkenningen voor decentrale overheden om aanknopingspunten te bieden voor leefomgevingsbeleid. Op donderdag 27 juni verscheen het rapport Milieuverkenning Overijssel: Luchtkwaliteit, geluidbelasting en gezondheid van de provincie Overijssel. De provincie wilde weten wat de milieubelasting op dit moment is. Door de MGR te gebruiken, heeft het RIVM ook het effect van de milieubelasting op de gezondheid inzichtelijk gemaakt. Dit maakt het ook mogelijk om te zien waar kansen liggen om de gezondheid van de inwoners te verbeteren. Behalve de A1 lichten ook de steden op in de kaart van Overijssel. Maar de MGR is over het algemeen lager dan in de rest van Nederland, waar de MGR gemiddeld zo’n 5 tot 6 procent* is.

MGR-resultaat voor de provincie Overijssel op een kaart

MGR in provincie Overijssel onder gemiddelde

De provincie is grotendeels donkerblauw. Dit geeft aan dat de MGR op de meeste plekken onder dat gemiddelde ligt. Dit is ook te zien in de figuur hieronder met het aantal inwoners per MGR-klasse. Sommige inwoners scoren hoger dan zes. Maar verreweg de meesten vallen in de categorie lager dan 4 en 4 tot 5 procent. Dat komt doordat de luchtkwaliteit in de provincie beter is en de geluidsbelasting lager dan het Nederlandse gemiddelde. Als het voorgenomen beleid voor luchtkwaliteit wordt uitgevoerd, zal de luchtkwaliteit naar verwachting verbeteren in de toekomst. Het is niet bekend hoe de geluidsbelasting zich zal ontwikkelen in de provincie.

Pilot in Eindhoven

In de stad Eindhoven is de MGR gebruikt om verschillende scenario’s door te rekenen. Eindhoven staat, net als veel andere steden, voor de enorme opgave om duizenden extra woningen bij te bouwen en tegelijkertijd de leefomgeving bereikbaar en gezond te houden. Hans Verhoeven, milieuplanoloog bij de gemeente Eindhoven, kwam op het idee om de MGR te gebruiken om te kijken welke beleidsopties de stad had en wat daar de gevolgen voor de gezondheid van zouden zijn. Hans lichtte dit toe in een telefonisch interview voor dit artikel. Eindhoven was één van de pilotsteden in het programma ‘Slimme en Gezonde Stad’ van het ministerie van I&W. "De MGR bleek een bruikbaar instrument", aldus Hans. "Met kaarten spreek je de taal van stedenbouwkundigen. Dit spreekt meer aan dan allerhande wettelijke grenswaarden en maakt kansen beter zichtbaar." De stedenbouwers konden het nieuwe instrument gebruiken om hun plan sterker te maken en te laten zien wat de bijkomende winst voor de gezondheid is. MGR-kaarten werden opgenomen in de lokale gezondheidsagenda.

Grafiek van aantal inwoners verdeeld over de verschillende MGR-klassen

MGR biedt hulp bij maken van keuzes

Hans vertelt hoe de MGR-kaart hielp bij het maken van keuzes: "We kwamen tot het inzicht dat de cumulatie van milieubelasting op veel plekken in de stad een hoge gezondheidslast veroorzaakt en dat dit sterk wordt veroorzaakt door autoverkeer. Dit bleek juist op de plekken te zijn waar we nog meer willen verdichten.” In samenwerking met het RIVM werden scenario’s doorgerekend. Zoals 15.000 woningen erbij, met een bereikbaarheidsalternatief met veel meer lopen, fietsen, openbaar vervoer en veel minder auto’s.

Voor de verschillende scenario’s werden ‘voor’ en ‘na’ MGR-kaarten gemaakt, en een verschilkaart. Waar zou de MGR toenemen, en waar afnemen? In de voorbeeldfiguur hieronder zie je dat bovengenoemd scenario de situatie in het oostelijk deel van het centrum zou verbeteren (groene bolletjes); maar westelijker zou de situatie juist verslechteren (donkergele bolletjes). In de figuur geeft de grootte van de bolletjes weer om hoeveel mensen het verhoudingsgewijs gaat op die plek. Andere doorgerekende scenario’s gingen bijvoorbeeld uit van (een bepaald aandeel van) emissieloze (elektrische) auto’s of de introductie van leenfietsen.

Kaart van Scenario 3A MGR Eindhoven binnenring oost

MGR-kaarten leren lezen

Hans concludeerde dat de MGR helpt om milieu-gezondheidseffecten van beoogde ontwikkelingen aan de voorkant te verkennen en af te stemmen. MGR-kaarten zullen dan ook worden opgenomen in de Omgevingsvisie. "Maar," zo zegt Hans, "je moet de MGR-kaart wel leren lezen." Wat wordt getoond? Welke milieubronnen zitten erin, welke (nog niet)? Waarom is het op de ene plek roder dan op de andere? En waarom is het op sommige plekken niet rood terwijl je dat vanuit de bronnen wel zou verwachten? Een analyse met aanvullende figuren zoals in dit artikel kan dan helpen. Ook de vele andere kaarten in de Atlas Leefomgeving kunnen handig zijn bij de interpretatie. Denk bijvoorbeeld aan de fijnstofkaart of die van de geluidsbelasting door wegverkeer, die ten grondslag liggen aan de MGR. Ook bijvoorbeeld de kaart van geluidshinder door wegverkeer kan interessant zijn. Hinder zit namelijk niet in de hier getoonde MGR-kaarten. Het zou natuurlijk helemaal mooi zijn als de MGR ook de pósitieve invloed van de leefomgeving op de gezondheid beschreef. Denk aan bijvoorbeeld groen. Daarvoor zijn we nog even aangewezen op de groenkaart in de Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Meer weten?

Lees meer over deze methode op de website gezonde leefomgeving. Daar kunt u ook een handleiding aanvragen. Benieuwd naar de gezondheidseffecten van luchtvervuiling en geluid in uw eigen omgeving? Bekijk de pagina over Milieugezondheidsrisico (MGR).

Figuren: Milieuverkenning Overijssel: Luchtkwaliteit, geluidbelasting en gezondheid, Provincie Overijssel / RIVM; gemeente Eindhoven / RIVM

* Dit percentage is gebaseerd op de Volksgezondheidtoekomstverkenning uit 2014 en de Europese EBoDE studie. Een meer recente schatting gaat uit van 4% in plaats van 5-6% (VTV In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) rapporteert het RIVM elke vier jaar over de ontwikkeling van de volksgezondheid in Nederland. (In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) rapporteert het RIVM elke vier jaar over de ontwikkeling van de volksgezondheid in Nederland.)-2018). RIVM past de kaart daarom in 2019 aan.