Als je vanuit Eindhoven de Opwettense weg naar Nuenen fietst, kom je met een brug over de kleine Dommel. Links het riviertje en rechts een klein, rond meer – een typisch molenwiel. De takken van een treurwilg met frisgroene blaadjes hangen in het water, daarachter bloeiende fruitbomen. De stadse drukte lijkt ineens ver achter je. Dan komen twee donkerblauwe gebouwen in beeld, helemaal van hout, met een zwart dak met een knik erin. Witte ramen, onderverdeeld in kleine vakjes. Tussen de gebouwen zie je twee waterraderen met houten schoepen. Het zou zo een schilderij van Van Gogh kunnen zijn! En inderdaad, je stapt hier zo Van Gogh’s wereld binnen. Hij schilderde de Opwettense watermolen in 1884 en maakte deze molen zo wereldberoemd.

Van Gogh schilderde de Opwettense molen in 1884. Op de wand bij de wc’s hangt deze replica (Bron: Dieneke Schram-Bijkerk)

Opwettense molen droeg bij aan ontstaan beeklandschap

De Opwettense watermolen aan de Kleine Dommel is tot op de dag van vandaag een groene natte wig in de verstedelijkte zone tussen Nuenen en Eindhoven. Mogelijk stamt de watermolen al uit de 11de eeuw, maar wat we wel zeker weten, is dat de molen in 1765 werd herbouwd na een grote brand. De molen werd gebruikt om graan te malen en olie te winnen.

Op de foto rechts zie je de twee radaren van de Opwettense watermolen vanaf de achterkant. Het blauwe gebouw is de graanmolen, met het grootste waterrad van Nederland. Het rode gebouw is de oliemolen, waar olie uit lijnzaad geslagen werd. In het midden zit de stuw. 

Net als bij de andere watermolens is de Opwettense molen gebouwd op een logische plek in het landschap. Er is genoeg water, genoeg verval en de Kleine Dommel is er smal genoeg. Dat was makkelijker bij de bouw.       

Wat minder bekend is, is dat de molen zeker 700 tot 1000 jaar een sturende factor was voor de ontwikkeling van het beeklandschap(PDF), met mooie, natte natuur. Dit landschap verdween (grotendeels) toen de grond geschikt werd gemaakt voor landbouw.

Nog acht watermolens in stroomgebied van de Dommel

Watermolens werden al in de Romeinse tijd gebruikt. Het waren de eerste energiecentrales van Brabant. Het water uit de beek brengt een rad aan het draaien om bijvoorbeeld graan te malen. Ze zijn ouder dan windmolens, die op windenergie draaien. Vanaf de brongebieden van de Dommel in België tot aan de monding in ’s-Hertogenbosch stonden een eeuw geleden meer dan vijftig watermolens. Nu nog maar acht, waaronder de Opwettense watermolen.

Links: de molenlandschappen (roze lijnen) rond de Opwettense en Collse molen. Rechts: een kaart met de acht watermolens in het stroomgebied van de Dommel. De Opwettense molen is de derde molen van boven (Bron: Royal HaskoningDHV en Atlas Leefomgeving)

Hoe molens het landschap vormden

Waardoor zijn landschappen rond molens natter? Kevin Pulles, stedelijk ontwerper en onderzoeker, werkte vanuit de Technische Universiteit Eindhoven mee aan de Erfgoed Deal. “Watermolens hebben een stuw om te zorgen voor genoeg water om het rad te laten draaien”, legt hij uit. “Het waterpeil vóór de molen wordt dus kunstmatig verhoogd. Door de eeuwenlange opstuwing van het water is een bijzonder landschap ontstaan: een watermolenlandschap. Dat beslaat de molen, bijgebouwen, rivieren, stuwen en het hele gebied dat gevormd wordt door de molen. Het zijn bijzondere beeklandschappen die verdwijnen als de molen verdwijnt. Dat zagen we bijvoorbeeld in het Jekerdal in Maastricht. Toen de molens verdwenen, verdroogde dit gebied en erodeerde de rivierbedding."

De Kleine Dommel meandert mooi achter de Opwettense watermolen. De beek is hier nooit ingrijpend gekanaliseerd, mede dankzij de molen (Bron: Dieneke Bijkerk-Schram)

Erfgoed Deal herstelt watermolenlandschappen

Samen met twee andere molens was de Opwettense molen onderdeel van de Erfgoed Deal Watermolenlandschappen. De deal begon in 2019 en wordt 11 juni afgerond met een slotconferentie. Het doel van de deal? Het historische watermolenlandschap stroomopwaarts van deze molens inzetten voor waterbuffering. We kunnen dit nattere landschap nu namelijk goed gebruiken, in tijden van droogte en wateroverlast. Het landschap werkt als een spons; bij wateroverlast voert het water gedoseerd af. En het kan water opslaan voor droge tijden. Eigenlijk waren watermolens waterbeheerders avant la lettre. Een ander, minstens zo belangrijk doel van de deal was om kennis en ervaringen uit te wisselen tussen waterschap, provincie, natuurorganisaties, molenaars en alle andere belanghebbenden.

Een moeizame start

Wim Haarmann werkte vanuit de provincie Brabant aan de Erfgoed Deal. “De deal had een moeizame start”, vertelt Wim. “Je hebt met verschillende partijen te maken, die elk andere belangen hebben. De één vindt het te droog, de ander te nat.” Deze strijd is eigenlijk niet nieuw. Molenaars hadden van oudsher het recht om het waterpeil te bepalen rond hun molen. Vaak een doorn in het oog van de waterschappen, die het waterpeil buiten het molengebied bepaalden.

Dit blijkt ook uit het boek De Opwettense watermolen dat de lange geschiedenis van de watermolen in woord en beeld beschrijft. Over het waterpeil rond de Opwettense molen was eeuwenlang gedoe. Ook was er bezwaar tegen het stuwen rond de watermolen vanwege de vissen. Deze konden niet door de stuwen als ze stroomopwaarts wilden paaien. Gelukkig voor de vissen is daar iets op bedacht, maar dat lees je verderop in dit artikel.  

Wateroverlast en droogte dwingen ingrijpen af

Uiteindelijk kwamen de verschillende partijen toch tot een deal. Wim: “Tijdens de extreme droogte van 2019 vroeg het waterschap verschillende watermolens om te stuwen, hoewel ze daar eerder bedenkingen bij hadden. Het moest toen wel, om het water langer vast te houden en verdroging van natuur en landbouwgronden tegen te gaan. De molenlandschappen bewezen óók hun nut bij extreme regenval in 2023 en begin 2024. Zonder de molens waren de kelders van Den Bosch waarschijnlijk ondergelopen, toen het waterpeil van de Dommel ineens enorm steeg. Nu hield het molenlandschap het water deels vast als een spons.”

Kevin vertelt dat het waterbeheer tegen zijn grenzen aanloopt nu het weer extremer wordt. "We kunnen leren van hoe onze voorouders met water omgingen. Helemaal mooi als we daarmee ook hun erfgoed levend kunnen houden. Iedereen wil de molens behouden. Dat brengt mensen bij elkaar.”

Welke planten en dieren vind je in molenlandschappen?

Molenlandschappen zijn een cultuurlandschap, ze zijn ontstaan door het toedoen van de mens. Ze zijn dus niet ‘natuurlijk’, maar er komen wel bijzondere planten en dieren in voor. Vroege Vogels presentator Menno Bentveld ging vorig jaar op onderzoek uit in het Dommeldal vergezeld door ecohydroloog Hans de Mars. Ze begonnen bij de Collse molen, die vlakbij de Opwettense molen ligt. Daar treffen ze moeraskartelblad, zwarte zegge en de koekoeksbloem aan. Ook zien ze vlokreeften. “Daar begint het mee”, zegt Hans. “Zonder vlokreeften geen vissen, zonder vissen geen vogels. Het is echt stapelvoedsel.” Maar ook zien ze weidebeekjuffers en een beekrombout – beide libellesoorten. Vooral die laatste stemt hen blij – deze is zeldzaam in Nederland!

Over wielewalen en beekprikken

Maar daar houdt de Vroege Vogel-uitzending nog niet op. Bij de Venbergse molen, die ook in de Erfgoeddeal zit, zien ze de grote gele kwikstaart. Dit is een typische watermolenvogel. Ze filmen wielewalen: indrukwekkend grote, gele vogels! Beide vogelsoorten komen ook bij de Opwettense molen (PDF)voor.

Wielewaal - een opvallende verschijning 

Menno gaat op bezoek bij Martin Hermans, eigenaar van de Volmolen in Waalre. Martin maakte video-opnames van de migratie van de beschermde vissoort de Beekprik – een hit op YouTube. Dit zijn lange dunne vissen met een soort open zuignap als mond. Ze gedijen alleen in heel schoon water. Vroege Vogels filmt ze in de Keersop, een zijrivier van de Dommel. Nature Today vermeldt dat ze ook in de Dommel zijn aangetroffen en bij een watermolen: de Hooydonkse molen(PDF). Het zou natuurlijk jammer zijn als deze bijzondere vissen worden tegengehouden door stuwen als ze stroomopwaarts zwemmen naar hun paaigebied...

Wat veranderde bij de Opwettense molen?

"Vier jaar geleden werd het waterpeil bij de Opwettense molen verhoogd”, vertelt Riet Meijer, die ook meewerkte aan de Deal en in de Hooydonkse watermolen woont. “Je ziet achter het molenwiel een mooi populierenbosje. Als je daar je voeten zet, merk je gelijk dat het natter is. Daar kun je misschien over een tijdje moerasvarens en dotterbloemen vinden.” De sluis wordt binnenkort vervangen door een automatische sluis, die zich aanpast aan de waterstand. “Dan hoeft de molenaar niet tijdens een harde regenbui naar buiten te rennen om de sluis te bedienen!”, legt Riet uit. En er komt een waterzuinige vispassage. “Dit is een soort wenteltrap, die alleen water doorlaat als er een vis inzwemt. Zo gaat geen water voor de molen verloren. Er komt ook een camera – dan kun je live volgen of de Beekprik zich hier ook meldt. Al met al mooie resultaten van de Erfgoed Deal.”

Een volwassen beekprik, die ook in het Dommelse molenlandschap te vinden is (Bron: Sietze van Dijk)

Wat levert de Erfgoeddeal nog meer op?

Beheerders van watermolens in Limburg en Gelderland zijn ook geïnspireerd geraakt. Wim: "Dat willen we natuurlijk bereiken! Ook België toont belangstelling, en we zijn nu onderdeel van een Europees project." Riet: “Heel belangrijk is dat de verschillende partijen met elkaar in gesprek zijn gekomen en elkaar nu weten te vinden als het nodig is. En dat partijen er nu van doordrongen zijn hoe belangrijk het is om cultuurhistorische waarden vanaf het begin mee te nemen in een gebiedsproces." 

Wil je meer weten over dit bijzondere project? Bezoek dan op 11 juni 2025 het slotcongres Watermolenlandschappen en klimaatadaptatie in Geldrop. Als we kennis delen, voorkomen we dat we het (molen)wiel steeds opnieuw moeten uitvinden.

Treed in de voetsporen van Van Gogh

Zelf ook een molen bezoeken? Doe dan mee aan de Nationale Molendagen op 10 en 11 mei. De Opwettense watermolen is alleen op zondag 11 mei open. Ook de nabijgelegen Collse en de Hooydonkse watermolen zijn een bezoekje waard. Deze twee molens met hun prachtige watermolenlandschap waren een bron van inspiratie voor de Erfgoed Deal. De Hooydonkse watermolen is normaal niet open voor publiek, dus grijp je kans dit weekend. Misschien spot je de gele kwikstaart of de Collse bever, die als geen ander weet hoe je water beheert.

Kijk welke (water)molens er bij jou in de buurt staan op de kaart Molens op de Atlas Leefomgeving. 

Opwettense molen op Atlas-kaart