Vanaf 1945 werkten onderzoekers in Wageningen aan de eerste Bodemkaart van Nederland. Het doel van deze kaart was om de bodemgeschiktheid voor landbouw in kaart te brengen. Onderzoekers vroegen zich bijvoorbeeld af: “Is de bodem voedingsrijk of is de bodem juist zuur?” Landbouwpercelen zijn nu ingedeeld op basis van de bodem die eronder ligt. In die tijd bestond er nog geen gps. Dat betekent dat de onderzoekers met landkaarten en eventuele luchtkaarten aan de slag gingen. Ze tekenden alles ter plekke in. Het werd een groot project en bijzonder project. De bodem van Nederland werd ingedeeld in 15 hoofdgroepen, waaronder veengronden, kalkloze zandgronden en leemgronden. 
 
Zo ontstond de Bodemkaart van Nederland die je in de Atlas Leefomgeving terugvindt. In 1990 was de kaart voor heel Nederland gereed. Nu werken Kees en zijn team elk jaar aan de actualisatie van de kaart. De Bodemkaart van Nederland is tegenwoordig één van de modellen in de Wet Basisregistratie Ondergrond (BRO). Dit landsdekkende model geeft informatie over de opbouw van de bodem in de eerste 1,5 meter onder je voeten. De bodemkaart is dus niet alleen meer op papier beschikbaar, maar is nu ook digitaal in te zien. Vanaf 1 januari 2018 ging de Wet Basisregistratie Ondergrond in. Deze verplicht bestuursorganen om gegevens en modellen uit de Basisregistratie Ondergrond te gebruiken als die voor een publieke taak nodig zijn en beschikbaar zijn in de basisregistratie ondergrond.  

Hoe wordt de kaart elk jaar geactualiseerd?

“De bodemkaart is eigenlijk nooit af”, geeft Kees aan. “Dit komt doordat de bodem constant verandert. Klei klinkt in en zand verstuift.” Maar één van de grootste factoren is de mens. De bodem kan sneller veranderen bijvoorbeeld door intensieve bemesting en het ploegen met machines in Nederland. 

Daarom werkt er nog altijd een team vanuit de Wageningen Universiteit aan de actualisatie van de kaart. “Omdat de grond constant verandert vinden wij dat belangrijk om te doen”, legt Kees uit. “Gelukkig hebben we nu geen 40 jaar meer nodig om de kaart in één keer te updaten. We kiezen elk jaar een specifiek gebied en doen daar opnieuw veldwerk.” 

De Bodemkaart van Nederland is geen precieze weergave van de bodem. Het is een model. Kees legt uit: “Tijdens het veldwerk doen wij diverse boringen in een bepaald gebied. Wij gaan ervan uit dat er samenhang zit tussen twee boringen. Met die twee boringen maken we een inschatting van de ondergrond tussen twee boringen. Die inschatting zie je op de kaart.”  

Het team van Kees ziet bijvoorbeeld bij een boring dat het om een veengrond gaat. Of vragen zich af: hoe slap is die klei? En wat betekent dat voor de kaart? Zo kunnen ze de kaart elk jaar actualiseren. 

Van 2021 tot 2022 werkten Kees en zijn team aan de actualisatie van bodemgegevens voor een gebied in Amersfoort. Dit gebied is erg veranderd sinds de laatste Bodemkaart werd opgeleverd. Er zijn nieuwe wijken bijgekomen na 1960-1990. Dat heeft invloed op hoe de kaart eruitziet: in stedelijk gebied kan niet meer geboord worden en het levert een vertekend beeld op. Dat komt omdat er bij bouwwerkzaamheden bijvoorbeeld een dikke laag zand wordt gestort. Het bodemprofiel dat dan ontstaat, kun je dan niet meer omschrijven vanuit de samenhang van de natuurlijke en bodemvormende processen. Het is dan niet meer mogelijk om de kaart tussen twee boringen goed in te schatten.

Bodemkundig onderzoekers kunnen nu veel meer detail toevoegen. “Het was vroeger moeilijker om een lijntje te trekken. Door alle nieuwe tools en informatie is dat tegenwoordig een stuk makkelijker. Zo kunnen we de veendikte beter inschatten met digitale bodemkarteringen en hoogtemodellen. Ook gebruiken we bijvoorbeeld AI om het intekenen van de bodemkaart te verbeteren.”

Bron: presentatie Kees Teuling, Wageningen Universiteit, Bodemkaart van Nederland in Amersfoort voor en na de actualisatie. Door de actualisatie is de harde lijn tussen twee delen van de kaart verdwenen.

Ook de kaart voor het gebied van de Vijfheerenlanden (provincie Utrecht) is onlangs geactualiseerd. In het filmpje Veldwerk en de toepassing van bodeminformatie van de WER zie je hoe dat eraan toeging.

Zijn er andere interessante kaarten met data over de bodem?

Vanuit de WER werkt Kees ook nog aan de grondwaterspiegeldieptekaart en de geomorfologische kaart. De geomorfologische kaart laat zien hoe het landschap is ontstaan. De grondwaterspiegeldieptekaart meet hoe ver de wortel van een plant in de bodem moet zakken tot hij water tegenkomt. Deze twee kaarten worden tegelijkertijd met de bodemkaart geactualiseerd. 

Hoe meten Kees en zijn team de grondwaterspiegeldiepte? “Dat wordt gemeten met een rolmeter die een geluid maakt als die het water raakt, plop, plop, plop. Wij noemen het ook wel een ploppertje.” De oplettende kaartlezer ziet nog een aantal lege plekken op de kaart. “Dat komt onder andere doordat Limburg nog niet is meegenomen. Het is heel ingewikkeld om deze provincie in beeld te brengen. Wij proberen hier een methodiek voor te verzinnen. Ook het stedelijk gebied is heel moeilijk om op de grondwaterspiegeldieptekaart goed in beeld te brengen.” 

Bron: Grondwaterspiegeldieptekaart, 2024, Wageningen Universiteit

Dan heb je ook nog de geomorfologische kaarten. Een hele mond vol. Maar met deze kaart kun je zien hoe ons land in elkaar zit. Hoe is ons land geëvolueerd door al die jaren heen? Deze kaart wordt gebruikt voor de bescherming van onze unieke landschappen. 

“Hydrofysische gegevens nemen wij ook mee in onze onderzoeken. Hydrofysische gegevens laten zien hoe water zich beweegt in het bovenste deel van de bodem. De bodem kan namelijk als spons werken, maar niet elke grond neemt evengoed water op. Die informatie halen wij uit bodemmonsters”, geeft Kees aan.  

Neem bijvoorbeeld de dijkdoorbraak in Wilnis, 2003. Daar is gekeken hoe goed de dijk in Wilnis water opnam. Dat bepaalt ook hoe deze dijk functioneert. Of denk aan de bosbranden van de laatste weken. Als er net een natuurbrand is geweest, dan werkt de bodem juist waterafstotend. Je zou het niet verwachten, maar als het dan gaat regenen, neemt de bodem het water niet goed op.  

Hoe kun je de bodemkaart gebruiken?

“De bodemkaart is uniek!”, benadrukt Kees. “In België en Duitsland brengen ze de bodem ook goed in kaart, maar niet zo uitgebreid als in Nederland. We kunnen heel trots zijn in Nederland wat wij allemaal weten van onze ondergrond en hoe goed wij dat in kaart kunnen brengen.”

De Bodemkaart van Nederland kun je voor verschillende doeleinden gebruiken. Bijvoorbeeld voor het werken aan klimaatadaptatie. Of voor de meststoffenwet: waar mogen boeren meer of minder mest uitrijden? Of als je wilt kijken naar de geschiktheid van de bodem voor planten. 

Je kunt de kaart het beste voor regionale en nationale toepassingen gebruiken. Bij heel lokale toepassingen, op perceelniveau, kunnen er wat onzekerheden in de kaart zitten. Om te ontdekken welke bodem zich onder jouw voeten in stedelijk gebied bevindt, is de Bodemkaart van Nederland minder geschikt. 

Als je op de Atlas Leefomgeving de Bodemkaart van Nederland kijkt, gebruik de ‘informatie op locatie’-knop aan de linkerkant in de kaartviewer. Dat geeft je heel veel informatie over de ondergrond. 

Tot slot geeft Kees aan: “Het is soms lastig uit te leggen hoe belangrijk de bodem is, omdat je het niet ziet. Loop eens rond en kijk om je heen. Pak de Bodemkaart van Nederland uit de Atlas Leefomgeving erbij en ontdek: wat zit er onder mijn voeten?”

Bron: Bodemkaart van Nederland 2024, Atlas Leefomgeving. Aan de linkerkant zie je ‘i’-knop, waar je informatie op locatie terugvindt.