Door lichtvervuiling, overmatige of onnodige verlichting van de omgeving door kunstmatig licht, verdwijnt de natuurlijke duisternis. Dit heeft negatieve effecten op dieren, planten en mensen. Bijvoorbeeld: sinds mensen elektriciteit gebruiken, slapen we 1,5 uur minder per nacht. Dit terwijl verstoorde slaap en te weinig slaap(PDF) negatieve invloed heeft op de gezondheid. Zo blijkt uit onderzoek van het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) een relatie tussen nachtdiensten en het risico op borstkanker en overgewicht.

Teveel kunstlicht heeft niet alleen invloed op onze gezondheid, maar ook op hoe goed we ’s nachts de sterren kunnen zien. 100 jaar geleden kon je in de stad nog ‘gewoon’ de Melkweg zien. Nu lukt dat 60 procent van de Europeanen niet meer, tegenover zelfs 80 procent van de Amerikanen. Deze ontwikkeling noemt Correspondent-journalist Marjolijn van Heemstra ‘generationeel geheugenverlies’. Hoe een donkere nacht vol sterren eruitziet, wordt steeds minder goed van generatie op generatie overgedragen. 

En dat is jammer, want kijken naar de sterren brengt de mens plezier en verbinding. Dat toont onder andere de opwinding van inwoners van Nederland over de zichtbaarheid van het Noorderlicht en de komeet Tsuchinshan-Atlas aan. Daarom drie verhalen over plekken waar je het wezenlijke verschil tussen licht en donker kunt ervaren en de sterren nog wel kunt zien. 

Licht en donker op de kaart

Op de ene plek in Nederland is meer lichtvervuiling dan op een andere plek. Dit is duidelijk te zien op de lichtemissie-kaart. Daarop zie je hoeveel opgaand licht er ’s nachts is. Een stad als Rotterdam kleurt knalrood. Zet je daartegenover bijvoorbeeld Terschelling, dan kleurt het daar juist donker op de kaart. “Toen ik die verschillende kleuren op de kaart zag, schrok ik wel een beetje: wat een groot verschil. Ik wilde graag eens in het echt ervaren hoe het is om op een echt donkere plek te zijn en daarom deed ik mee met een rondleiding op Terschelling",  zegt Stéphanie, Atlasser en inwoner van Rotterdam.  

Links zie je de lichtemissie op Terschelling en rechts zie je Stéphanies buurt, zie blauwe pointer op de kaart. Het verschil is heel groot.   

Daarom ging ze vorig jaar tijdens de Nacht van de nacht naar de Boschplaat. Dit is een officieel Dark Sky Park, een gebied waar het nog écht donker is en dat je kunt bezoeken om de duisternis te ervaren en sterrenhemel te bewonderen. In Nederland is er naast die op Terschelling, eentje in het Nationaal Park Lauwersmeer. Wereldwijd zijn er 41 Dark Sky Parken.  

Veiligheid en rust in het donker

Stéphanie denkt met veel plezier terug aan haar avontuur op Terschelling. Het vinden van de startplek was een uitdaging: "Op Google Maps kon ik de juiste locatie niet vinden. Maar ik wilde natuurlijk niet te laat komen. Dus ging ik toch maar op de fiets dat pikkedonkere natuurgebied in. Heel spannend vond ik het, want dit was ik natuurlijk niet gewend om zomaar te doen. Ik kende vooral het verlichte, drukke Rotterdam. Gelukkig vond ik net op tijd de groep.” 

Ondanks het donker en de bewolking zei de gids dat zaklampen niet nodig waren, herinnert Stéphanie zich. “Het was heel donker en het liefst had ik de zaklamp van mijn telefoon aangezet, maar ik besloot dit niet te doen en braaf met de gids mee te lopen. De eerste minuten zag ik heel weinig en als ik naar boven keek, zag ik tot mijn teleurstelling niet veel sterren. Net toen ik de hoop een beetje opgaf om iets te kunnen zien, begonnen mijn ogen aan het donker te wennen. Ik kon ineens zien waar ik liep. Ook zag ik de natuur en de mensen in mijn groep. 

Ik was heel verbaasd dat ik ineens zoveel kon zien, ook veel sterren. En dat met alleen het schijnsel van de maan. Wat bijzonder, dat je zo goed ziet zonder kunstmatige verlichting! En dat die donkerte niet onveilig, maar juist rustgevend aanvoelt.” Stéphanie heeft de boodschap van de gids goed onthouden: mensen hebben al dat kunstlicht eigenlijk niet nodig, de duisternis is iets om te koesteren.

Op de kaart Hemelhelderheid in de avond zie je hoeveel sterren je in Nederland kunt zien. Hoe meer licht, hoe minder sterren je ziet. Licht vergroot namelijk op kleine schaal je omgeving, maar verkleint deze omgeving op grotere schaal. >

Donkertekaart van Zuidhorn

Ook Theo Jurriens, sterrenkundige aan de Rijksuniversiteit Groningen, weet dat het qua duisternis uitmaakt waar in Nederland je woont en hoe goed je vervolgens op een plek sterren kunt zien. En dat je niet per se naar een Dark Sky Park hoeft om dat te ervaren. “Zelfs binnen één woonplaats kan de ene wijk veel donkerder zijn dan de andere",  vertelt hij.

Dit verschil liet Theo basisschoolleerlingen in Zuidhorn (Groningen) zelf ontdekken en registreren. “De leerlingen kregen een lichtmeter mee. Dat is een klein kastje, ongeveer zo groot als een mobiel. De opdracht: ga elke avond om 8 uur ’s avonds meten hoe donker het is. In een klas woont niet iedereen op dezelfde postcode. Iedereen meet buiten bij het eigen huis. De ene avond meet de ene klasgenoot en de volgende avond een andere.”

Sterrensporen kijken (Theo Jurriens)

Twee keer zoveel sterren zien

Op de donkertekaart die Theo vervolgens maakte met de metingen van de leerlingen zag je precies hoe donker het overal in Zuidhorn was. Theo licht toe: “In de klas heb ik de donkertekaart gepresenteerd toen hij af was. Je kon goed zien dat er een verschil was tussen de nieuwbouwwijk Oostergast en oudere woonwijken.” 

Hoe dat kon? Er is meer oog voor duisternis gekomen in Zuidhorn. Vijf jaar geleden werd de nieuwbouwwijk aangelegd met in de straten duisternisvriendelijke verlichting: dit straalt minder omhoog en is daardoor minder storend. Mede daardoor Oostergast is het in donkerder, waardoor je daar twee keer zoveel sterren kunt zien als in het centrum van Zuidhorn.

Zuidhorn in Check je Plek: rechts een adres in het centrum van Zuidhorn versus rechts links een adres in de nieuwbouwwijk Oostergast. Je ziet dat je op het adres links twee keer zoveel sterren ziet ’s nachts (1413 versus 615 sterren).

Theo merkt op: “Het laat zien dat mensen graag verlichting willen om zich veilig te voelen op straat, maar als je het slim aanpakt, dan kan dat best met behoud van wat duisternis. Zo kun je ook binnen de bebouwde kom genieten van de sterrenhemel.”  

Sterrenkijken vanuit je eigen woonkamer

Zorgen dat iedereen van de sterren kan genieten, daar dragen ze bij Biblionet Groningen, de netwerkorganisatie achter de bibliotheken in de provincie Groningen, aan bij. Daarom kun je bij één van de aangesloten locaties sinds 2022 een heuse telescoop lenen. Corine Bossink, domeinspecialist Leven Lang Leren: “We zijn er mee gestart dankzij het project Donkerte van de Wadden, dat zich inzette voor bewustzijn van het duister en het beleven ervan op de Wadden. We vonden het belangrijk dat mensen vanuit hun eigen huis de sterrenhemel konden bewonderen.”

Het bleek vanaf het begin een groot succes. In 2023 werd er in totaal 105 keer een telescoop uitgeleend binnen de aangesloten bibliotheken van Biblionet Groningen. “Als je vervolgens bedenkt dat je zo’n zeven tot acht weken goed zicht hebt in Nederland en het eigenlijk maar vier maanden per jaar donker genoeg is, dan kun je zeggen dat het lenen van een telescoop aardig populair is. We merken wel dat het op en neer gaat met de seizoenen. In de winter, als het eerder donker is, is er meer vraag, met name van gezinnen. Maar ook volwassenen komen graag een telescoop lenen."

En nu de komeet Tsuchinshan-Atlas goed te zien is in Nederland, merken ze bij Biblionet Groningen ook een opleving. Corine lacht: “Kinderen krijgen dit mee via het Jeugdjournaal en willen hem dan graag zien. Ik vind dat heel aandoenlijk dat kinderen van nature nieuwsgierig zijn naar de sterren en fan lijken van het heelal.” 

De leentelescopen hebben educatieve waarde. Door het kijken door een telescoop, gaat de sterrenhemel meer leven, legt Corine uit. Bijvoorbeeld doordat kinderen de kraters op de maan goed kunnen zien of de Grote en Kleine Beer. Of ze zien Jupiter met twee bolletjes. “Ook is het goed dat ze een keertje ervaren hoe zo’n apparaat als een telescoop precies werkt en wat je ermee kunt."

Hufterproof en eenvoudig te bedienen

Inmiddels zijn er in totaal 35 telescopen te leen in de regio Groningen, in Noord-Nederland zijn dat er meer dan 80. De vestiging in Appingedam heeft zelfs een robotische telescoop in de uitleen. Dit is een kleine telescoop die gekoppeld is aan een app en automatisch foto’s maakt van de sterrenhemel. De foto’s bekijk je vervolgens in de app. 

Je mag een leentelescoop vier weken houden. Bij de telescoop zit een handleiding, want er zijn een paar dingen die je wel even moet weten. Bijvoorbeeld dat je er niet mee in de zon moet kijken. Volgens Corine is de telescoop hufterproof: iedereen kan hem in elkaar zetten en bedienen en er is er nog nooit eentje stukgegaan. 

Kinderen kunnen er dus ook mee aan de slag, maar onder de achttien jaar is wel het advies dat ze dit samen met een volwassene doen. Corine: "Ook mooi is dat er een app bij zit die je precies vertelt waar je de telescoop op moet richten, om zoveel mogelijk te zien van wat er zich op dat moment aan de hemel afspeelt."

Door het project is sterrenkijken meer gaan leven in de regio. "Mensen leveren de telescoop in met levendige verhalen over hoe ze 's nachts naar een veld zijn gegaan om sterren te kijken. We merken ook dat het verbindend werkt, bijvoorbeeld doordat mensen de telescoop eerder inleveren dan de uitleentermijn verstrijkt, zodat hun buren hem sneller kunnen lenen."
 

Opname gemaakt door de robotische telescoop (Theo Jurriens)
 

Koester het donker en daarmee de sterren

“Zowel de Lichtemissie-kaart als mijn avontuur op Terschelling maakten aan mij de grote verschillen tussen licht en donker duidelijk”, zegt Stéphanie. “Ik ben gek op Rotterdam. Maar zeker tijdens de Nacht van de nacht werd ik wel een tikkeltje jaloers op die rustige, donkere nachten op Terschelling, waar je de sterren goed kunt zien.”

Dat mensen graag de sterren willen zien, merkt ook Corine. “Natuurlijk kun je bij ons ook een boek over de sterren lenen. Maar het zien van de planeten en de maan in het echt is natuurlijk veel indrukwekkender. Als je een boek leest, gebruik je bovendien vaak je eigen fantasie. En dat is helemaal prima, maar de werkelijkheid is te mooi om niet te ervaren.”

De duisternis is dus de moeite waard om te koesteren, zodat de sterren zichtbaar blijven. Gelukkig kun je er met kleine stapjes voor zorgen dat het bij jou in de buurt donkerder wordt. Zo zet Theo zelf graag zijn telescoop in de tuin, maar de lantaarnpaal vlakbij schijnt eigenlijk te fel. Daarom heeft hij de gemeente gevraagd om een kap op de lantaarn te zetten, zodat het licht meer naar beneden schijnt. “De geruchten zijn dat ze het gaan doen,” zegt hij met een grijns.

Zelf het donker ervaren?

• Bezoek een van de activiteiten tijdens de Nacht van de Nacht.
• Ervaar net als Stéphanie hoe het is om je een weg door het duister te banen in een van de Dark Sky Parken van Nederland.
• Wil jij ook door een leentelescoop naar de sterren kijken? Dit kan naast de bibliotheken binnen Biblionet Groningen, in veel bibliotheken in Friesland en Drenthe en ook bij de Openbare Bibliotheek Amsterdam. Ook in West-Brabant is het mogelijk. Wil je een telescoop lenen bij een van de bibliotheken van Biblionet Groningen? Dan is het belangrijk is dat je wel eerst belt naar de klantenservice of de telescoop beschikbaar is. Doe dit twee tot drie dagen van tevoren. Is de telescoop beschikbaar? Dan moet je hem zelf in de desbetreffende bibliotheek ophalen.