De gevleugelde uitspraak in de titel slaat op de strijd van Nederland tegen water. Al eeuwenlang bouwen we dijken, pompen we polders leeg en maken we van blubber vruchtbaar land. Zo kwam het dat het eiland Schokland in de woeste Zuiderzee nu onderdeel is van de Noordoostpolder.  Daarover gaat mijn eerste boekentip. Maar ik las nog 2 andere mooie boeken die laten zien dat water niet alleen een vijand is, maar ook een bron van leven. 

Boek 1: Het eiland van Anna. Schokland en de geschiedenis van een thuis

 

Maximale waterdiepte bij een overstroming. In het midden Schokland (zwart omcirkeld), als een witte ‘rug’ die boven water blijft bij een overstroming (bron: Atlas Leefomgeving).

Schrijfster en historica Eva Vriend beschrijft in dit boek het leven van de rijzige Anna Diender, wiens grootvader visser was op Schokland: een eiland in de voormalige Zuiderzee. Anna (1910-1988) leefde zélf niet op Schokland, maar toch speelt het eiland een sleutelrol in haar leven. De zee, de visnetten op zolder, de drassige grond – ze zaten haar in het bloed. 

Het verhaal begint bij de vele overstromingen die Schokland teisteren. Dit raakte mij omdat de kans op overstromingen in Nederland toeneemt door klimaatverandering. De zeespiegel stijgt en ook rivieren kunnen buiten hun oevers treden. Dat zagen we in 2021 nog in Limburg. Hoe verhouden we ons tot dit risico?  Hoe blijven we overeind? 

Schokland wordt ontruimd, voorgoed

Lange rijen houten palen moesten Schokland beschermen tegen de vele overstromingen. Later kwam er een stenen dijk bij. Maar het mocht niet baten. In 1825 verdween het hele eiland onder water. Dertien mensen verdronken, 86 huizen werden onbewoonbaar en 26 waren weggespoeld. De bewoners krabbelden weer op. Maar de overstromingen bleven komen. 

De overheid kwam in 1859 met een drastische maatregel. Alle 700 bewoners moesten het eiland verlaten. Teveel overstromingen, teveel armoede. Ze moesten hun huis meenemen. Anders kwamen  ze misschien in de verleiding om terug te keren. De opa van Anna brak zijn huisje  plank voor plank af. Hij laadde de planken, balken en de kozijnen op zijn vissersschip. In Kampen bouwde hij het huisje weer op. Anna werd in dát huis, van krappe 30 vierkante meter, in 1910 geboren. 

Anna’s huis in het Zuiderzeemuseum

Anna was de jongste van 9 broers en zussen. Ze groeide op te midden van andere Schokkers in de Schokkersbuurt. In 1948 bleef ze alleen achter in het huis toen haar vader stierf. In datzelfde jaar verklaarde Kampen de Schokkersbuurt, met z’n tochtige huisjes onbewoonbaar. De huizen zouden nu definitief afgebroken worden. Maar toen kreeg Anna deftig bezoek van de directeur van het Zuiderzee museum. Hij had wel belangstelling voor haar huisje – mochten ze dat herbouwen als herinnering aan de Zuiderzeetijd?

Anna was opgelucht – ja, hun familiehuis verdiende een plek in een nationaal museum. Liefdevol stond ze het af en gaf zelfs nog twee zilveren trouwringen van haar grootouders mee. Het duurde jaren voor het museum af was. In 1983 kon Anna er eindelijk naar toe. Vol spanning zocht ze naar haar huisje. Lijkt het op hoe het vroeger was?  Lees hoe dit afloopt in het boek.

Wat mij bijblijft uit het boek is de veerkracht van de Schokkers. Net voor Anna’s dood verzamelden ze zich in de Schokker vereniging. En het Ceciliakoor zingt nog wekelijks Schokker liederen.  De identiteit van de Schokkers hield niet op zonder eiland. De identiteit zit in de Schokkers zélf en ook in hun nazaten. Ze hielden de moed erin. Dat is hoe we overeind blijven in tijden van klimaatverandering.

Anna’s neef Bert Diender met de klok van het vissersschip van zijn voorouders (bron: Marco Bakker, Edam) en Anna in de tuin van haar huis in de Schokkersbuurt in Kampen (bron: familiearchief). Zie meer beeld en geluid op de website van Eva Vriend.

Boek 2: Geluiden van het leven

In de Atlas Leefomgeving tonen we kaarten van Geluid in Nederland: weg-, trein- en vliegverkeer, industrie en windturbines. Maar we hebben geen kaart van het geluid ónder water. Terwijl het daar allesbehalve stil is. 

Geluid van weg-, trein en vliegverkeer, windturbines en industrie. Er komen steeds meer windturbines op zee (Bron: Atlas Leefomgeving). 

De Canadese professor Karen Bakker (1971 – 2023) schetst hoe moderne technologie, zoals onderwatermicrofoons en AI de onhoorbare wereld blootleggen. Zo komen we steeds meer te weten over het gedrag en zelfs de taal van dieren. Ze vertelt hier boeiend over in het boek: ‘Geluiden van het leven. Luisteren naar gesprekken van dieren, planten, koralen en schimmels’ (vertaling 2024). 

Universiteit Leiden maakte kaarten van geluid ónder water in 1950 (links) en 2010 (rechts).Het geluid op de Noordzee neemt toe door meer scheepverkeer. Bruinvissen kunnen minder goed navigeren door harde geluiden. (Bron: NOSop3 en Universiteit Leiden).

Ook walvissen hebben dialecten

Zo schrijft Bakker over walvissen. Daarover is bekend dat zij laagfrequent geluid maken dat kilometers ver draagt. Maar walvissen blijken ook zachter geluid te maken – als moeder en kind communiceren zonder roofdieren aan te trekken. En verschillende walvispopulaties zingen verschillende liedjes, zoals mensen uit verschillende streken ieder hun eigen dialect hebben. Het thema van de boekenweek ‘Je Moerstaal’ is dus niet aan mensen voorbehouden. Verstoring door omgevingsgeluid ook niet. In de Noordzee hebben bijvoorbeeld bruinvissen last van geluid. Deze kleine walvissen navigeren door middel van geluid (echo-locatie). Dat is lastiger als er veel ander geluid is.  

De slangenhalsschildpad – de soort waarvan Jacqueline Giles honderden uren geluidopnames maakte in Australië (Bron: istock). 

Het geluidsrepertoire van de schildpad

Ook andere dieren waarvan wetenschappers ooit dachten dat ze volkomen geluidloos waren, blijken te communiceren met geluid: schildpadden. Met veel geduld, nieuwe technologie en honderden uren opnames legde onderzoekster Jacqueline Giles dit bloot. Het begon allemaal toen ze op een dag een schildpad hoorde brullen als een dinosaurus! Hij lag op de bodem van de kano waarmee ze als student van schildpadval naar schildpadval peddelde. Ze was zo geboeid dat ze besloot haar promotieonderzoek aan het geluid van schildpadden te wijden. Ze documenteerde klakjes, getjilp, hoge noten, gehuil, geklaag, gegrom en pulserende paarliederen. 
En wist je dat dat schildpadjongen geluiden maken vanuit hun ei om hun geboorte op elkaar te stemmen? Zo kunnen ze tussen hun soortgenoten naar zee lopen, wat hun kans op overleven vergroot. 

Boek 3: Drinkbare Rivieren

 

 

 

 

 

 

Het effect van giftige stoffen samen op het leven in meren en rivieren (toxische druk).  Op verschillende punten van de Maas liggen oranje bolletjes, daar is de toxische druk hoog. De blauwe bolletjes geven aan waar het waterleven geen of weinig last heeft van giftige stoffen (Bron: Atlas Leefomgeving).

Drinkbare rivieren beschrijft de reis, droom en het levenswerk van Li An Phoa. Deze schrijfster en ecoloog loopt duizenden kilometers langs rivieren. Haar doel? Zoveel mogelijk mensen mee krijgen in haar droom: weer drinkbare rivieren. Dat lukt haar, haar droom  bracht al velen op de been; onderwijzers, boeren, vrienden, onderzoekers, oeverbewoners, kinderen, burgemeesters en journalisten. 

De droom begint in Canada

Li An Phoa neemt je in het boek mee in haar avonturen. Eerst naar daar waar het allemaal begon als ze als twintiger de Canadese wildernis intrekt. Tijdens een kanotocht in de Rupert, een van de laatste ongetemde rivieren in Canada, deelt ze de kano met de Canadees Richard. Die kijkt verbaasd als zij haar waterfilter uit haar tas haalt. ‘Dat ding heb je hier niet nodig’, zegt hij. Hij maakt een kommetje van zijn handen, schept water uit de rivier en neemt een slok. Li An neemt ook een slok en raakt ontroerd. Natuurlijk, zo dronken onze voorouders altíjd water!  Nu vinden we het gek om uit rivieren te drinken, terwijl het eigenlijk gek is dat we níet uit rivieren kunnen drinken. 

Drie jaar later is Li An opnieuw in Canada. Drinken uit de Rupert kan niet meer. De rivier is vervuild met kwik door zilvermijnbouw. ‘Hoe is het mogelijk’, denkt Li An, ‘zo’n groot verschil in 3 jaar tijd!’. Ze besluit om haar leven te wijden aan een wereld met drinkbare rivieren door lange wandelingen te maken en een beweging te starten. Elke stap is een stap dichter bij haar doel.

Li An Phoa in de Biesbosch, bijna aan het eind van haar wandeling van de bron tot de monding van de Maas (Bron: Henk Ganzeboom).

Haar eerste wandeling is langs de Maas

Het wordt Li Ans levensmissie om mensen weer te betrekken bij hun rivier. Zodat ze ervoor gaan zorgen. Ze begint aan haar eerste grote wandeling langs een rivier: de Maas. Ze liep ruim 1.000 km vanaf de bron (Frankrijk) tot de monding in de Noordzee in 2018. De Maas is een belangrijke bron van drinkwater voor miljoenen mensen in Nederland en België. Maar pas nádat het water gezuiverd is. Op de Atlaskaart Toxische druk zien we dat op een aantal plaatsen giftige stoffen in het water zitten. Ook langs de Maas.

Onderweg regelt ze ontmoetingen en anderen komen spontaan naar haar toe, geraakt door haar droom. Soms zijn het zoveel mensen dat ze nauwelijks aan wandelen toekomt en ze ’s avonds gauw nog de laatste kilometers aflegt. Haar missie om zoveel mogelijk mensen mee te krijgen in haar droom is dus geslaagd! En ze verbindt mensen met elkaar. In de epiloog lees je dat 10 Franse, Belgische en Nederlandse burgemeesters na haar wandeling een netwerk vormen om bij te dragen richting een drinkbare Maas. Nog steeds hebben zo’n 20 gemeenten een jaarlijkse bijeenkomst om dit doel te bereiken.

 

Het boek Drinkbare rivieren van Li An Phoa en Maarten van der Schaaf (bron foto: Atlas contact).

Wandel ook mee!

Op de website Drinkbare rivieren zie je dat nog vele andere wandelingen volgden, bijvoorbeeld langs de Vecht, de Dommel, de IJssel en de Donau. Na het lezen van haar boek weet ik één ding: ik ga zeker een keer mee wandelen! Jij ook? 

Beeld: Atlas Leefomgeving, Istock (leadfoto: luchtfoto van Schokland), Universiteit Leiden, Marco Bakker, familie-archief (via website Eva Vriend), Henk Ganzeboom, Atlas contact